ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ - ΔΥΟ ΦΙΛΟΙ ΛΑΟΙ (1979-1981, μέρος θ')

ΚΥΡΙΑΚΗ 25 ΜΑΡΤΗ 1979
σχετικα με το ταξιδι του καραμανλη στη Γιουγκοσλαβία και τη ρουμάνια

Αυτές τις μέρες έληξε το ταξίδι του έλληνα πρωθυπουργού Καραμανλή στη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουμανία.
Φυσικά οι εφημερίδες των διαφόρων χωρών του κόσμου και ιδιαίτερα οι γιουγκοσλαβικές, οι ρουμανικές και οι ελληνικές, δηλαδή των χωρών της Βαλκανικής, προσπαθούν να υπογραμμίσουν πως η επίσκεψη του Καραμανλή είχε θετική απήχηση και τα αποτελέσματα των συνομιλιών και των επαφών μεταξύ των ηγετών αυτών των τριών χωρών ήταν καρποφόρα και επωφελή. Και εγώ πιστεύω πως αυτά τέτοια ήταν, Συνεπώς, οι συνομιλίες μεταξύ των τριών αυτών ηγετών συνέβαλαν ώστε οι ελληνογιουγκοσλαβικές και οι ελληνορουμανικές σχέσεις να βρουν κάποια βελτίωση στη μεταξύ τους ανταλλαγή σκέψεων, ή στην παραπέρα ανάπτυξη των εμπορικών και πολιτιστικών σχέσεων. Όμως εγώ νομίζω ότι μεταξύ των εν λόγω χωρών υπάρχουν και προβλήματα:
Οι Γιουγκοσλάβοι έχουν αξιώσεις στη Μακεδονία του Αιγαίου και γι' αυτό οι Έλληνες είναι, φυσικά, πολύ ευαίσθητοι. Οι Έλληνες αντιτάσσονται στη γιουγκοσλαβική πολιτική, η οποία, αν δε γίνεται απροκάλυπτα για εδαφικές διεκδικήσεις απέναντι στην Ελλάδα, γίνεται έμμεσα, διαμέσου της Μακεδόνικης Δημοκρατίας. Προς αυτή την κατεύθυνση γράφουν δημόσια και στη Μακεδονία συγκεντρώνονται μακεδόνικες οικογένειες από αυτές του Αιγαίου.
Αυτό το θέμα, σύμφωνα με τις ειδήσεις των εφημερίδων, δεν τέθηκε στις συνομιλίες μεταξύ Καραμανλή και Τίτο, αλλά μπορεί αυτοί και να χειρίστηκαν το θέμα. Πλην όμως, κι αυτό αν έγινε, είμαστε πεπεισμένοι πως καμία λύση δεν επήλθε, γιατί ούτε οι Γιουγκοσλάβοι παραβλέπουν αυτό το ζήτημα, μα ούτε οι Ελληνες παραδέχονται τις εδαφικές αξιώσεις των Γιουγκοσλάβων.
Η επίσκεψη πάντως του Καραμανλή στη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουμανία, κατάδειξε στο κοινό, γιουγκοσλαβικό, ελληνικό ή ρουμανικό, ότι στα Βαλκάνια υπάρχει δυνατότητα να μην επιτραπεί η επέμβαση των μεγάλων
δυνάμεων. Παρ' όλα αυτά εμείς γνωρίζουμε τι είναι η Γιουγκοσλαβία ή τι είναι η Ρουμανία που φαινομενικά παρουσιάζουν κάποια ανεξάρτητη ύπαρξη, όμως το πέσιμο τους στην αγκαλιά των διαφόρων ιμπεριαλιστών και οι δεσμοί με χίλια δυο νήματα μαζί τους, τις κάνει να μην έχουν μια δική τους πολιτική πλέρια ανεξάρτητη, να μη μπορούν να αντιταχτούν στις απαιτήσεις και τις επιδιώξεις των υπερδυνάμεων ώστε να μην έχουν πιέσεις απ' αυτές. Αυτό συμβαίνει και για το γεγονός που οι ιμπεριαλιστικές υπερδυνάμεις, παίρνοντας υπόψη ότι έχουν συμφέροντα σ' αυτές τις χώρες, υπάρχουν και άνθρωποι και κόμματα που υπερασπίζουν τις ηγεμονιστικές πολιτικές και οικονομικές τους απόψεις.
Όπως και να έχει, σύμφωνα με τα λεγόμενα των ελλήνων πρεσβευτών, ο Καραμανλής έχει πει στους Γιουγκοσλάβους ότι με την Αλβανία έχουμε πολύ καλές σχέσεις και ακόμα καλύτερες θα τις έχουμε μελλοντικά. Εμείς από μέρους μας είμαστε πρόθυμοι, με βάση τις αρχές μας, να βελτιώσουμε τις σχέσεις με την Ελλάδα, ανεξάρτητα που τα κράτη και οι δημοκρατίες μας έχουν διαφορετικές μορφές διακυβέρνησης και καθοδηγούνται από διαφορετικές ιδεολογίες. Τώρα που οι σχέσεις μας με την Ελλάδα ήδη βελτιώνονται, έλληνες κυβερνητικοί, μάλιστα και ο ίδιος ο πόοεδρος1 της Δημοκρατίας είπε στον πρεσβευτή μας, όταν ο τελευταίος του έκαμε την αποχαιρετιστήρια επίσκεψη, ότι οι σκέψεις σε ό,τι αφορά τη «Βόρειο Ήπειρο» είναι απαρχαιωμένες, είναι σκέψεις μερικών ομάδων, που πότε - πότε κραυγάζουν για μερικές διεκδικήσεις. Αυτό ήταν μια ανάληψη υποχρέωσης, τουλάχιστον προφορικής του προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας γι' αυτό το ζήτημα.
Κωνσταντίνος Τσάτσος.

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΑΠΡΙΛΗ 1979
σκέψεις για τουσ πελασγούς, τουσ δωριεισ, του ελληνεσ και τουσ ιλλυριουσ
Στη σημερινή σύσκεψη της Γραμματείας της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος, συζητήσαμε για την αξιοποίηση της λογοτεχνίας και των τεχνών από τη νεολαία και για τη δημιουργικότητα της σ" αυτό το πεδίο. Μ' αυτή την ευκαιρία με το νεαρό συγγραφέα και γεμάτον πάθος αρχαιολόγο υποβρύχιων αντικειμένων, Μοϊκόμ Ζέκιο, είχα μια συνομιλία για τους Πελασγούς, τους Δωριείς, τους Έλληνες και τους Ιλλυριούς.

Απόσπασμα του κειμένου της συνομιλίας:
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Δηλαδή εσύ, Μοϊκόμ, είσαι ερασιτέχνης της αρχαιολογίας. Πολύ καλά...
Μα για την αρχαιολογία μπορείς να μας πεις κάτι, σε ποια κατεύθυνση πρέπει να βαδίσει πιο πολύ, κατά τη γνώμη σου φυσικά;
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΜΟΙΚΟΜ ΖΕΚΙΟ: Πριν από την Απελευθέρωση, η αρχαιολογία θεωρούνταν λευκό πεδίο. Αυτή είναι μια από τις επιστήμες που εμείς τώρα το αισθανόμαστε πόσο μας βοηθεί να έχουμε μια ιδέα πιο ξεκάθαρη για την ιστορία του λαού μας, περιλαβαίνοντας εδώ την έντονη πολιτική πλευρά. Λόγου χάρη ο Ουγκολίνι' ήταν αρχαιολόγος, αλλά με τον μύθο του Αινεία και με την αρχαιολογία, κάνοντας και επιστημονικές πλαστογραφήσεις, με τον «προγραμματικό» αυτό μύθο προσπαθούσε να δικαιολογήσει την κατάληψη της Αλβανίας.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Σύμφωνα με το έπος του Βιργιλίου «Αι-νειάδα», όταν ο Αινείας πήγε στην Ιταλία, τον υποδέχτηκαν, στην παραλία και τον ρώτησαν: «Ποιος είναι ο θεός σου;» «Να, τα δυο μου χέρια είναι ο θεός μου», απάντησε ο Αινείας.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΜΟ-Ι-ΚΟΜ ΖΕΚΙΟ: Η αρχαιολογία τα τελευταία χρόνια έκαμε μια πολύ πλατιά εργασία και πλήρωσε ένα μεγάλο κενό. Τώρα έχουμε μια πιο πλήρη αντίληψη για τους Ιλλυριούς και το πρόβλημα προωθήθηκε σε πιο προχωρημένη μορφή και για τους κατοίκους που υπήρξαν πριν από τους Ιλλυριούς.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Μπορείς να μας πεις κάτι για τους προϊλλυρικούς κατοίκους, λόγου χάρη για τους Πελασγούς;
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΜΟΙΚΟΜ ΖΕΚΙΟ: Το πρόβλημα των Πελασγών θα πάρει καινούργια ώθηση, φυσικά θα έχουμε ντοκουμέντα πιο μελετημένα, πιο επιστημονικά.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Δηλαδή εσύ είσαι οπαδός των απόψεων του Κόντα, που εγώ τον είχα φίλο.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΜΟ-Ι-ΚΟΜ ΖΕΚΙΟ: Στην Αλβανία φυλάσσονται μερικά ουσιώδη στοιχεία, της κοιτίδας του μεσογειακού πολιτισμού. Αυτά αποδείχνουν πως το πελασγικό θέμα δεν είναι θέμα φαντασίας. Οι προϊλλυριοί, εκείνοι που λέγονται πρωτοϊλλυριοί, χωρίς άλλο συνδέονται με κάτι.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Αλλά για τα δωρικά φύλλα που επετέ-θηκαν στους Έλληνες της ηπειρωτικής Ελλάδας, υπάρχει κανένα καινούργιο στοιχείο;
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΜΟΙΚΟΜ ΖΕΚΙΟ: Τόσο στο μυθολογικό πεδίο όσο και στους θρύλους που μας άφησαν, φαίνονται οι δεσμοί των Δωριέων με τους Ιλλυριούς. Αυτοί στον πολιτισμό τους είχαν περισσότερα ιλλυρικά στοιχεία.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Ναι, διότι από δω, από τα βόρεια της Ελλάδας έχουν έρθει. Έτσι λένε προπαντός οι γερμανοί ιστοριογράφοι, που υπερασπίζουν τη θέση ότι οι Δωριείς έχουν έρθει από τα βόρεια της Ελλάδας. Μήπως αυτοί έχουν σχέση με τους Πελασγούς;
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΜΟΙΚΟΜ ΖΕΚΙΟ: Η θέση της καθόδου από βορρά είναι περισσότερο θέση της γερμανικής σχολής, σύντροφε Ενβέρ. Οι Πελασγοί μπορεί να ήταν κάτοικοι τούτου του τμήματος και ίσως όχι προερχόμενοι από βορρά.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Όχι εννοώ από δω, από τα Βαλκάνια, από τα βόρεια της Ελλάδας και όχι από τη Σκανδιναβία. Δεν μιλάω για τους Βίκινγκς. Λένε πως η Δωδώνη1 ήταν ναός που υπήρξε πριν από τους Έλλη-νες και μάλιστα πριν από τους Δωριείς. Μιλώ με όσα ξέρω, διότι μπορεί και να λαθεύω. Η Δωδώνη παρέμεινε σαν ένα αρχαίο πελασγικό μνημείο. Τώρα, αν συνδέσουμε τη Δωδώνη με το φύλο των Μολοσσών2, πρέπει να τη συνδέσουμε και με την Ήπειρο, δηλαδή με την εποχή πριν από τον Πύρρο. Είναι πράγμα περίπλοκο αυτό!
Τι είναι οι Μυκήνες3; Μερικοί λένε πως είναι ελληνικός πολιτισμός, υπάρχουν άλλοι που λένε πως είχε αναπτυχθεί πριν από τους Έλληνες, συνεπώς είναι πολύ αρχαίος πολιτισμός...
Λουΐγκι Μ. Ουγκολίνι (1895 - 1937), αρχηγός της ιταλικής αρχαιολογικής αποστολής στην Αλβανία. Στα χρόνια 1928 - 1937 έκαμε ανασκαφές στο Φοινίκι και Βουθρωτό, νότιες περιοχές της Αλβανίας και ανέπτυξε πλατιά δραστηριότητα στην υπηρεσία της ιταλικής φασιστικής κυβέρνησης για την ιδεολογική προπαρασκευή της κατάληψης της Αλβανίας. Έκλεψε και έστειλε στην Ιταλία αντικείμενα μεγάλης αρχαιολογικής και καλλιτεχνικής αξίας που αποκαλύφτηκαν στην Αλβανία.
2. Αρχαία πόλη και θρησκευτικό κέντρο στην Ήπειρο. Τα ερείπια της βρίσκονται 18 χλμ. νοτιοδυτικά των Γιαννίνων κοντά στο ψηλό βουνό Τόμαρος. Ομόφωνα η αρχαία παράδοση θεωρεί τη Δωδώνη αρχαίο θρησκευτικό κέντρο των Πελασγών, πληθυσμός που κατοικούσε αυτά τα μέρη πριν από τους Έλληνες.

3 Ένα από τα κυριότερα ιλλυρικά φύλα της Ηπείρου. Προς τα τέλη του 5ου αιώνα δημιούργησαν το βασίλειο γνωστό με το όνομα Μολοσσική Συμμαχία. Η Δωδώνη βρισκόταν στα εδάφη τους και ήταν τόπος όπου οι Μολοσσοί δυνάστες ορκίζονταν ενώπιον του λαού τη μέρα που ανέβαιναν στην εξουσία.
4. Αρχαία πόλη της Πελοποννήσου, πρωτεύουσα της Αργολίδας και του λεγόμενου κρητομυκηναϊκού πολιτισμού.

ΠΟΓΚΡΑΝΤΕΤΣ. ΠΕΜΠΤΗ 12 ΙΟΥΛΗ 1979
ΑΝΤΙΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΣΤΑΛΙΝ
Ρίχνω μια ματιά στα υλικά που θα συμπεριλάβω στο βιβλίο1 για τις συναντήσεις μου με τον Ι. Β. Στάλιν. Σ' ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο του βιβλίου2 σκέφτομαι να βάλω και τις σημειώσεις που έχω από την αντιπαράσταση στο Στάλιν με τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας σχετικά με τις βασικές διαφωνίες μεταξύ της ηγεσίας του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας και των ηγετών του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας.
1. «Με το Στάλιν», Αναμνήσεις, που εκδόθηκε αλβανικά και σε μερικές ξένες γλώσσες το Δεκέμβρη 1979, με την ευκαιρία των 100 χρόνων των γενεθλίων του Στάλιν
2. Κεφάλαιο τέταρτο, με υπότιτλο «Τέταρτη συνάντηση», σελ. 113 - 137.

ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ
ΓΕΝΑΡΗΣ 1950
Αντιπαράσταση στο Στάλιν σχετικά με τις διαφωνίες αρχών ανάμεσα στην ηγεσία του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας και τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Παίρνουν μέρος: ο Στάλιν, ο Μολότοφ, ο Μά-λενκοφ· ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο Μήτσος Παρτσαλίδης. Σχετικά με τη στρατηγική και την ταχτική του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Βάρκιζα. Η ταχτική της παθητικής άμυνας είναι η μάνα της ήττας. Γιατί συνέβηκαν οι ήττες στο Βίτσι και στο Γράμμο; Σχετικά με τον ηγετικό ρόλο του Κόμματος στο στρατό. Η θέση και ο ρόλος του πολιτικού επιτρόπου. Ο Νίκος Ζαχαριάδης εκθέτει τις απόψεις του. Η εκτίμηση του Στάλιν.

Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας που είχα με το σύντροφο Στάλιν στο Σουχούμι, το Νοέμβρη του 1949, αυτός με ρώτησε πότε μπορεί να είχαμε μαζί μια συνάντηση με τους αντιπροσώπους του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας για να διασαφηνίσουμε τις διαφωνίες με χαρακτήρα αρχών ανάμεσα σε μας και τους ηγέτες αυτού του κόμματος. Μείναμε σύμφωνοι για το μήνα Γενάρη και αφού είχε παρθεί η έγκριση και των ελλήνων συντρόφων, η σύσκεψη έγινε στις αρχές του Γενάρη του 1950, στη Μόσχα, στο Κρεμλίνο. Από σοβιετικής πλευράς πήραν μέρος στη σύσκεψη ο σύντροφος Στάλιν, ο Μολότοφ, ο Μάλενκοφ και μερικοί λειτουργοί της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ από μέρους του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας οι σύντροφοι Νίκος Ζαχαριάδης και Μήτσος Παρτσαλίδης. Η σύσκεψη έγινε στο γραφείο του Στάλιν.
Ο Στάλιν, όπως συνήθως, απλός και αγαπητός, μας υποδέχτηκε χαμογελώντας, σηκώθηκε από το τραπέζι του, μας πλησίασε και μας έσφιξε το χέρι όλων με τη σειρά. Τη συνομιλία αυτός την άρχισε από μένα με την ερώτηση:
— Εσείς, σύντροφε Χότζα, τι έχετε να πείτε για τους συντρόφους του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας;
Ταυτόχρονα απευθύνθηκε στους Έλληνες συντρόφους λέγοντας τους:
__ Να μιλήσουν πρώτα οι Αλβανοί σύντροφοι, έπειτα παίρνετε το λόγο
εσείς και πέστε τη γνώμη σας σχετικά με όσα πουν αυτοί. Παίρνοντας το λόγο του είπα:
— Εμείς, σύντροφε Στάλιν, έχουμε απευθύνει ένα γράμμα στην Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης σχετικά με τις διαφωνίες αρχών που έχουμε με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, ιδιαίτερα με τους κυριότερους ηγέτες του. Ζητήσαμε αυτή τη συνάντηση με σας για να κρίνετε αν έχουμε δίκιο ή σφάλλουμε στις απόψεις μας.
— Είμαι σε γνώση των υποθέσεων που ανακινείτε, μου είπε ο σύντροφος Στάλιν, αλλά τα προβλήματα που σας απασχολούν επιθυμώ να τα επαναλάβετε κι εδώ μπροστά στους Έλληνες συντρόφους.
— Ασφαλώς θα πω κι εδώ όλα τα ζητήματα που το Κόμμα μας έχει εκθέσει στο γράμμα που σας έχουμε στείλει. Αυτά τα ζητήματα εμείς τα έχουμε συζητήσει και με τους Έλληνες συντρόφους, ιδιαίτερα με το σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, με το σύντροφο Ιωαννίδη, με το στρατηγό Βλαντά, με το Μπαρτζιώτα και με άλλους συντρόφους της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Ευθύς εξ αρχής επιθυμώ να τονίσω πως εμείς είχαμε διαφωνίες για μερικά ζητήματα, εδώ όμως θα μιλήσω για τα κυριότερα.
— Αυτό επιθυμούμε και εμείς, τόνισε ο Στάλιν. Έπειτα εγώ άρχισα την έκθεση των απόψεων μου:
— Η πρώτη διαφωνία με τους Έλληνες συντρόφους σχετιζόταν με τη στρατηγική και με την τακτική του πολέμου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Τόσο για μας, τους Αλβανούς, όσο και για τον ελληνικό λαό, ο αγώνας ενάντια στους χιτλερικούς και τους ιταλούς φασίστες ήταν απελευθερωτικός αγώνας, από τον οποίο εξαρτιόταν η τύχη των λαών μας. Αυτόν τον αγώνα εμείς έπρεπε να τον στηρίζαμε και τον στηρίξαμε στον ηρωικό αγώνα του Κόκκινου Στρατού της Σοβιετικής Ένωσης. Εμείς, οι Αλβανοί, ευθύς εξαρχής ήμασταν πεπεισμένοι πως θα βγαίναμε νικητές, επειδή ο λαός μας είχε ξεσηκωθεί όλος σε έναν μεγάλο απελευθερωτικό αγώνα, στον οποίο είχε στο πλευρό του και τη μεγάλη Σοβιετική Ένωση, που θα σύντριβε το γερμανικό ναζισμό.
Το Κόμμα μας υποστήριξε τη σοβιετο - άγγλο - αμερικάνικη συμμαχία, επειδή τη θεώρησε μέχρι τέλους σαν έναν αντιφασιστκό συνασπισμό για τη συντριβή των γερμανών ναζί. Ταυτόχρονα όμως εμείς ποτέ δε δημιουργήσαμε αυταπάτες πως οι Αγγλοαμερικάνοι ιμπεριαλιστές θα ήταν πιστοί φίλοι και σύμμαχοι του αλβανικού λαού. Αντίθετα, από μιας αρχής, υποστηρίζοντας τη συμμαχία στη γενικότητα, εμείς κάναμε τη ριζική διάκριση ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τους Αγγλο - αμερικάνους. Μ' αυτό θέλω να πω ότι το Κόμμα μας, ο Στρατός μας, το Γενικό Επιτελείο του Στρατού μας όχι μόνο δεν υποτάχτηκαν καμιά φορά στην υπαγόρευση των Άγγλων και του Συμμαχικού Αρχηγείου της Μεσογείου, αλλά και καμιά συμβουλή που επιτρέπαμε να κάνουν αυτοί, την παίρναμε με πολύ μεγάλη περίσκεψη. Από τους Άγγλους εμείς ζητούσαμε όπλα, αλλά βλέπαμε πως αυτοί μας έριχναν πολύ λίγα. Εμείς, όπως γνωρίζετε, διεξάγομε παρτιζάνικο πόλεμο, από τον οποίο αργότερα περάσαμε σε μεγάλες μονάδες, μέχρι τη δημιουργία του τακτικού Εθνικοαπελευθερωτικού Στρατού.
Ο ελληνικός λαός πολέμησε στις ίδιες με εμάς συνθήκες. Εξεγέρθηκε ενάντια στους ιταλούς φασίστες επιδρομείς, τους έβαλε μπροστά, τους συνέτριψε. Ο ελληνικός μοναρχικός στρατός μπήκε και στην Αλβανία. Παρ' όλο που τότε δεν είχε ιδρυθεί το Κομμουνιστικό μας Κόμμα, μολαταύτα οι κομμουνιστές και ο λαός μας βοήθησαν τους Έλληνες στον πόλεμο που έκαναν ενάντια στη φασιστική Ιταλία, ανεξάρτητα που ήμασταν και οι ίδιοι καταχτημένοι. Με την επέμβαση όμως του χιτλερικού στρατού στον πόλεμο ενάντια στην Ελλάδα, ο μοναρχικός ελληνικός στρατός αναγκάστηκε να αποσυρθεί στο έδαφος του, αυτός τσακίστηκε. Ύστερα γεννήθηκαν η αντίσταση και ο Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας του ελληνικού λαού, καθοδηγούμενος από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, το οποίο δημιούργησε το ΕΑΜ, οργάνωσε τα παρτιζάνικα αποσπάσματα και αργότερα άλλες μεγαλύτερες μονάδες.
Κατά τη διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα που διεξήγαν, οι δυο λαοί μας αδελφώθηκαν ακόμα περισσότερο μεταξύ τους. Από το παρελθόν υπήρχαν φιλικοί δεσμοί ανάμεσα στον αλβανικό λαό και τον ελληνικό λαό1. Όπως είναι γνωστό, πολλοί Αλβανοί πήραν μέρος και έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο κατά την Ελληνική Επανάσταση της δεκαετίας του ' 20 του περασμένου αιώνα, καθοδηγούμενη από τον Υψηλάντη. Αυτή τη φορά όμως
ο χαρακτήρας των αγώνων μας ήταν ο ίδιος και στην καθοδήγηση των λαών των δύο χωρών ήταν τα κομμουνιστικά μας κόμματα. Εμείς αποκαταστήσαμε σχέσεις μεταξύ μας, μάλιστα και στρατιωτικά ενεργήσαμε με κοινά παρτιζάνικα τμήματα στο ελληνικό έδαφος ενάντια στα γερμανικά στρατεύματα. Η αντίδραση, τόσο στη χώρα μας όσο και στην Ελλάδα, ήταν μεγάλη και οι καταχτητές ήταν αρκετά καλά οργανωμένοι. Και αυτό ήταν κοινό φαινόμενο.
Από μέρους μας έγιναν προσπάθειες και επιτεύχθηκαν αποτελέσματα για την απομόνωση των αρχηγών της αντίδρασης και για την απόσπαση των παραπλανημένων στοιχείων από τις τάξεις της. Στην Ελλάδα δε μπορούμε να πούμε με λεπτομέρειες πώς ενήργησαν, αλλά εμείς κριτικάραμε τους συντρόφους της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, επειδή το ΕΑΜ και οι ίδιοι είχαν κάμει ένα μεγάλο λάθος αρχών και πολιτικό λάθος, που τον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα του ελληνικού λαού τον υπόταξαν στην αγγλοαμερικάνικη στρατηγική και τον έθεσαν σχεδόν κάτω από τη διεύθυνση των Άγγλων και του Στρατηγείου της Μεσογείου. Την κριτική την απευθύναμε προσωπικά στο σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη.
Ο κυριότερος φταίχτης για την κατάσταση αυτή ήταν ο Σιάντος, ο οποίος, επειδή έλειπε ο Ζαχαριάδης, που την εποχή εκείνη βρισκόταν φυλακισμένος στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, ήταν Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Όταν, αργότερα, το τονίσαμε αυτό το ζήτημα στο σύντροφο Ζαχαριάδη, αυτός δε μου απάντησε ξεκάθαρα και έκλινε περισσότερο προς την άποψη πως δεν είχαν γίνει λάθη. Εγώ επέμεινα στην άποψη του Κόμματος μας, και τελικά, είπα στο σύντροφο Ζαχαριάδη πως ο Σιάντος ήταν ένας προβοκάτορας, ένας πράχτορας των Άγγλων. Αν ο Σιάντος ήταν σε μας, το Κόμμα μας θα τον παρέπεμπε σε δίκη, και θα του έδινε την αρμόζουσα τιμωρία, ενώ εσείς δεν πράξατε έτσι, είπα στο σύντροφο Ζαχαριάδη. Φυσικά, είναι δική σας δουλειά, αλλά αυτή είναι η γνώμη μας επί του προκειμένου.
Σα συμπέρασμα, ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης παραδέχτηκε πως «δεν έπρεπε ο Σιάντος να ενεργούσε έτσι», πως «γι' αυτό οι σύντροφοι τον είχαν κριτικάρει, αλλά δεν τον παρέπεμψαν σε δίκη, μόνο τον διέγραψαν από το κόμμα», κατέληξε.
Σε συνέχεια αυτής της υπόθεσης επιθυμώ να υπογραμμίσω πως με τους συντρόφους της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας εμείς είχαμε μια σειρά πολιτικές, ιδεολογικές και στρατιωτικές συνομιλίες και αυτό, εννοείται, επειδή εμείς ήμασταν δύο κομμουνιστικά Κόμματα, είχαμε την ίδια στρατηγική —την απελευθέρωση των χωρών μας από τους ναζιφα-σίστες καταχτητές και από την αντιδραστική αστική τάξη της καθεμιάς χώρας.
Εμείς παρατηρήσαμε ότι, παρά την εξαιρετική ανδρεία των ελλήνων παρτιζάνων και των διοικητών τους, ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, αφού ελευθερώθηκε από τα χιτλερικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, κατέλαβε κύρια διευθύνουσα θέση στην «απελευθερωμένη» Ελλάδα με τον αγγλικό στρατό μέσα, με βάση τις συμφωνίες της Καζέρτας και του Καΐρου, που από πριν είχαν υπογραφεί από τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ, συμφωνίες αυτές που οδήγησαν τελικά στη συμφωνία της Βάρκιζας. Το Κόμμα μας δεν ήταν σύμφωνο με αυτές τις ενέργειες του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, τις θεώρησε σαν υποταγή του ελληνικού δημοκρατικού αγώνα, σαν μια χρεωκο-πία της πολιτικής του της απελευθέρωσης και συνθηκολόγηση μπροστά στην αγγλοαμερικάνικη αντίδραση.
Παραπέρα σε μια μαζική συγκέντρωση στο στάδιο της Αθήνας, όπου μίλησαν με τη σειρά οι αρχηγοί των ελληνικών αστικών κομμάτων, μίλησε και ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, ως ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, ο οποίος ανάμεσα στα άλλα δήλωσε: «Σε περίπτωση που τα άλλα ελληνικά δημοκρατικά κόμματα ζητήσουν την αυτονομία της «Βορείου Ηπείρου», το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας θα ενώνονταν μαζί τους (!). Το Κόμμα μας διαμαρτυρήθηκε αμέσως ανοιχτά και προειδοποίησε ότι αυτό θα καταπολεμούσε αμείλιχτα τέτοιες απόψεις. Ύστερα από το γεγονός αυτό, εμείς καλέσαμε σε μια συνάντηση το σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, τον οποίο κριτικάραμε σκληρά, θεωρώντας τη δήλωση του σαν αντιμαρξιστική και αντιαλβανική στάση και του κατέστησα σαφές ότι η «Βόρειος Ήπειρος», που είναι αλβανικό έδαφος, δε θα γινόταν ποτέ Ελλάδα. Επιθυμώ να πω με την ευκαιρία αυτή πως ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης, αναγνώρισε το λάθος του, ομολόγησε μπροστά μας πως έσφαλε βαριά σ' αυτή την κατεύθυνση και υποσχέθηκε πως θα διόρθωνε το λάθος που έκανε.
Ίσως κάνουμε λάθος, αλλά νομίζουμε πως ο Μάρκος Βαφειάδης1, που τον απέπεμψαν αργότερα, ήταν καλός κομμουνιστής και ικανός διοικητής. Αλλά φυσικά, αυτή είναι μόνο η γνώμη μας, που μπορεί να είναι ορθή, όπως μπορεί να είναι και λαθεμένη, συνεπώς δεν έχουμε καμιά αξίωση σχετικά μ' αυτό, επειδή στο κάτω κάτω είναι ζήτημα που δεν αφορά εμάς να το κρίνουμε, αΛλά ανήκει στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας.
Η αντίθεση μας με την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, με το σύντροφο Ζαχαριάδη επικεφαλής, έγκειται πρώτα στη Βάρκιζα, όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και το ΕΑΜ υπέγραψαν τη συμφωνία που δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια συνθηκολόγηση, μια παράδοση όπλων. Το Κόμμα Εργασίας της Αλβανίας χαρακτήρισε αυτή την πράξη σαν μια προδοσία που έγινε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και στον αδερφό ελληνικό λαό. Η Βάρκιζα όχι μόνον δεν έπρεπε να γίνει, αλλά έπρεπε και να καταδικαστεί αυστηρά. Αυτή την άποψη την έχω εκφράσει από καιρό στους συντρόφους Νίκο Ζαχαριάδη και Μήτσο Παρτσαλίδη, ο οποίος ήταν ένας από αυτούς που υπέγραψαν τη συμφωνία. Εμείς εκτιμούμε αυτούς τους δύο συντρόφους της ελληνικής ηγεσίας, το Ζαχαριάδη και τον Παρτσαλίδη, αλλά η ενέργεια αυτή εμπνευσμένη και εκτελεσμένη από μέρους τους, ήταν πολύ εσφαλμένη και έφερε πολλά κακά στον ελληνικό λαό.
Ο Νίκος Ζαχαριάδης υπεράσπισε μια αντίθετη θέση απ' αυτή τη δική μας σχετικά με τη Βάρκιζα. Αυτός συνεχώς επέμενε πως αυτή δεν ήταν καθόλου συνθηκολόγηση, ούτε προδοσία, αλλά «μια ενέργεια που έπρεπε να γίνει για να κερδηθεί χρόνος και να επιτραπεί η κατάληψη της εξουσίας».
Σχετικά με τη Βάρκιζα ρώτησα το σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη για ποιο λόγο καταδικάστηκε και σκοτώθηκε ο Άρης Βελουχιώτης, ο οποίος ύστερα από την υπογραφή της συμφωνίας, ξεκίνησε να έρθει στην Αλβανία για να έπαιρνε επαφή με την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος μας. Ο Νίκος Ζαχαριάδης μου απάντησε ότι «ο Άρης Βελουχιώτης, παρ' όλο που ήταν ένας γενναίος στρατηγός, ήταν ρέμπελος, αναρχικός, αυτός δε δέχτηκε την απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας σχετικά με τη Βάρκιζα, γι' αυτό εμείς μόνον τον διαγράψαμε από την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος, αλλά τι έγινε αργότερα μ' αυτόν, ποιος τον σκότωσε κλπ., εμείς δεν ξέρουμε», είπε ο Ζαχαριάδης. «Σας διαβεβαιούμε πως για το φόνο δεν είμαστε εμείς οι αυτουργοί», μας είπε. Έχω εκφράσει στο σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη την άποψη μας πως, μη θέλοντας κατ' ουδέ-ναν τρόπο να επέμβουμε στις υποθέσεις τους και μη γνωρίζοντας προσωπικά τον Άρη, μονάχα έχοντας υπόψη ότι ήταν ένας γενναίος αγωνιστής του ελληνικού λαού, αυτός δεν έπρεπε να τιμωρηθεί. Όσο για το φόνο του, του είπα, εμείς πιστεύουμε σ' αυτά που μας είπατε εσείς, αλλά και γι' αυτό, συνεπείς στις απόψεις μας για το ζήτημα της Βάρκιζας, έχουμε αντίθεση με σας.
Σαν μαρξιστές - λενινιστές, λυπούμαστε πολύ για τον ελληνικό λαό με τον οποίο είχαμε συνεργαστεί κατά τη διάρκεια του Αντιφασιστικού Εθνι-κοαπελευθερωτικού Αγώνα, γι' αυτό και αργότερα, τη στιγμή που μπροστά σ' αυτό το λαό έμπαινε ξανά το ζήτημα της απελευθέρωσης ή της σκλαβιάς, θέλαμε να συνεχίσουμε αυτή τη συνεργασία.
Δεν επιθυμώ εδώ να μιλήσω για τη βοήθεια και τη διεθνιστική υποστήριξη και συμπαράσταση που εμείς δώσαμε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα Ελλάδας, παρά τις δύσκολες συνθήκες στις οποίες βρισκόταν η χώρα μας που μόλις είχε απελευθερωθεί από τους καταχτητές. Γι' αυτό ας μιλήσουν οι ίδιοι οι έλληνες σύντροφοι1. Παρά τη μεγάλη φτώχια μας, όταν ήρθε η ώρα εμείς κάναμε ό,τι ήταν δυνατό για να τους βοηθήσουμε, με τρόφιμα και με άσυλο τους έλληνες πρόσφυγες που μπήκαν στο έδαφος μας. Μεγάλη βοήθεια για το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας ήταν το γεγονός ότι η Αλβανία ήταν μια φιλική απελευθερωμένη χώρα, όπου είχαν έρθει στην εξουσία ο λαός και το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας, πράγμα που έδινε τη δυνατότητα στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας να έχει τα νώτα του σίγουρα και προστατευόμενα από βορειοδυτική πλευρά. Υστερα από τη συνθηκολόγηση στη Βάρκιζα ξανάρχισε ο Εθνικοαπε-λευθερωτικός Αγώνας Ελλάδας. Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, συγκάλεσε την ολομέλεια όπου προσκλήθηκαν αντιπρόσωποι και από το Κόμμα μας. Με την ευκαιρία αυτή έγιναν αλλαγές στην ηγεσία, αλλά όλα αυτά ήταν εσωτερική υπόθεση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Εμείς μονάχα χαιρόμασταν και ενθαρρύναμε τα σκληρά χτυπήματα που καταφέρονταν παντού στην Ελλάδα ενάντια στους μοναρχο-φασίστες, οι οποίοι, βλέποντας τον κίνδυνο της κατάστασης που είχε δημιουργηθεί, πέρασαν από τη στήριξη τους στους Άγγλους, στη στήριξη στους Αμερικάνους. Οι Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής έστειλαν διοικητή των δυνάμεων τους στην Ελλάδα τον κακόφημο στρατηγό Βαν Φλητ, που τον θεωρούσαν έξοχο στρατηλάτη. '
Με το Ζαχαριάδη, με το Μπαρτζιώτα και με τον Ιωαννίδη εμείς είχαμε αντιθέσεις σχετικά με το χαρακτήρα του αγώνα που έπρεπε να έκανε ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας ενάντια στις ταχτικές και πολυάριθμες δυνάμεις της ελληνικής αντίδρασης, εξοπλισμένες με τα πιο σύγχρονα στρατιωτικά μέσα από τους αμερικάνους ιμπεριαλιστές. Ανάμεσα στα δύο κόμματα μας υπήρχε λοιπόν αντίθεση αρχών και σε αυτό το ζήτημα. Βασιζόμενοι στον Ε-θνικοαπελευθερωτικό μας Αγώνα, εμείς πιστεύουμε πως ο Δημοκρατικός Αγώνας Ελλάδας δεν έπρεπε να μετατραπεί σε μετωπικό πόλεμο, αλλά να διατηρούσε το χαρακτήρα του παρτιζάνικου πολέμου, με μικρές και με μεγάλες μονάδες. Έτσι οι πολλές δυνάμεις του Βαν Φλητ όχι μόνο να μην μπορούσαν να εξουδετερώσουν το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, αλλά αντίθετα να ήταν αυτός που να τις παρενοχλούσε και να τις χτυπούσε από παντού με την ταχτική του παρτιζάνικου πολέμου, να τις έβλαπτε και βαθμιαία να τις εξασθένιζε, ώσπου να προετοίμαζε την αντεπίθεση. Εμείς υποστηρίζαμε τη θέ-
ση πως ο παρτιζάνικος πόλεμος των Ελλήνων έπρεπε να βασιζόταν στο λαό, ενώ τον οπλισμό να τον έπαιρνε από τον εχθρό.
Οι στρατηγικές απόψεις του Ζαχαριάδη ήταν σε αντίθεση με τις δικές μας. Την ανασυγκρότηση των παρτιζάνικων εθνικοαπελευθερωτικών δυνάμεων που μπόρεσαν να κάμουν οι σύντροφοι της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας τη χαρακτήρισαν όχι μόνο στη μορφή «ταχτικό» και «σύγχρονο» στρατό, αλλά ισχυρίζονται πως το στρατό αυτό τον είχαν εξοπλίσει με τη στρατηγική και με την ταχτική του μετωπικού πολέμου ενός ταχτικού στρατού. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τη γνώμη μας, οι δυνάμεις που αυτοί ανασυγκρότησαν ήταν μόνο ένας παρτιζάνικος στρατός, ο οποίος δε μπόρεσε να εξοπλιστεί ούτε με την παρτιζάνικη ταχτική, ούτε με την ταχτική του πολέμου ενός ταχτικού στρατού. Από την άλλη μεριά, οι έλληνες σύντροφοι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ακολούθησαν την ταχτική της παθητικής άμυνας που είναι η μάνα της ήττας. Αυτό, κατά τη γνώμη μας, ήταν σοβαρό λάθος των συντρόφων της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, οι οποίοι ακολούθησαν τη μη σωστή αρχή, σύμφωνα με την οποία ο παρτιζάνικος πόλεμος δεν έχει κανέναν τελικό σκοπό, δηλαδή δε μπορεί να οδηγήσει στην κατάληψη της εξουσίας. Από τις συνομιλίες που είχαμε με αυτούς σχηματίσαμε τη γνώμη πως οι έλληνες σύντροφοι τον παρτιζάνικο πόλεμο τον αντιλαμβάνονται σαν πόλεμο μαχητικών μονάδων από 10-15 άνδρες, μεμονωμένες μονάδες που, σύμφωνα μ' αυτούς, δεν έχουν προοπτική αύξησης κι ανάπτυξης σε ταξιαρχίες, σε μεραρχίες, σε σώματα στρατού κλπ. Αυτό δεν είναι σωστό. Όπως έδειξε η πείρα κάθε τέτοιου αγώνα, όπως απέδειξε και ο Εθνικοαπελευθερωτικός μας Αγώνας, ο παρτιζάνικος πόλεμος σε μικρές μονάδες, αν διεθύνεται καλά μεγαλώνει βαθμιαία με τη διεξαγωγή του ίδιου του αγώνα, με την ένταση της επαναστατικής ορμής των μαζών και φθάνει έτσι μέχρι τη γενική ένοπλη εξέγερση και στη δημιουργία του ταχτικού λαϊκού στρατού. Οι σύντροφοι όμως της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας υπεράσπισαν επίμονα τις απόψεις τους και απέκλεισαν κατηγορηματικά την αναγκαιότητα της διεύρυνσης και της ενίσχυσης του παρτιζάνικου πολέμου στην Ελλάδα. Εμείς δε συμφωνήσαμε και δε συμφωνούμε με τις απόψεις τους αυτές.
Επιτρέψτε μου να σας εκφράσω την άποψη μας πώς παρουσιαζόταν η κατάσταση την εποχή που το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας πέρασε στην παρανομία και χρειάστηκε να ξαναρχίσει τον αγώνα: Τα τμήματα του ΕΛΑΣ την εποχή εκείνη είχαν παραδώσει τα όπλα, οι βάσεις τους είχαν καταστραφεί, τους έλειπαν ο ιματισμός, τα τρόφιμα, τα όπλα· το ηθικό του ΕΛΑΣ είχαν πέσει, το κίνημα ήταν σε υποχώρηση. Ακριβώς αυτή την ανασυγκρότηση αυτών των δυνάμεων το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας την αποκάλεσε ευθύς εξ αρχής «ταχτικό στρατό» και «σύγχρονο», ο οποίος, σύμφωνα μ' αυτό, μπορούσε να πολεμήσει με τη στρατηγική και την ταχτική ενός σύγχρονου στρατού και να αντιμετωπίσει το μετωπικό και ανοιχτό πόλεμο με έναν εχθρό δέκα φορές ισχυρότερο. Εμείς είμαστε της γνώμης ότι αυτός ο πάρτι-ζάνικος στρατός έπρεπε να πολεμούσε σύμφωνα με την παρτιζάνικη ταχτική, όπως μας διδάσκουν οι δάσκαλοι μας ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν και ο Στάλιν. Πώς μπορείς, λοιπόν, να αποκαλέσεις ταχτικό στρατό αυτή την ανασυγκρότηση παρτιζάνικων δυνάμεων που έκαμε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, όταν αυτός δεν είχε ούτε τα απαραίτητα στελέχη, ούτε άρματα μάχης, ούτε αεροπλάνα, ούτε πυροβολικό, ούτε υπηρεσία διαβιβάσεων, ούτε ιματισμό, ούτε τρόφιμα ούτε τα απαραίτητα ελαφρά όπλα;! Νομίζουμε πως οι απόψεις αυτές των ελλήνων συντρόφων δεν είναι ορθές.
Η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, αποκαλώντας αυτή την ανασυγκρότηση παρτιζάνικων δυνάμεων ταχτικό στρατό, προκισμένο, σύμφωνα μ' αυτούς, με τη «στρατηγική και με την ταχτική πολέμου ενός ταχτικού στρατού» (στρατηγική και ταχτική που στην πραγματικότητα δεν εφαρμόστηκε ποτέ) ούτε καν σκέφτηκε σοβαρά και κατά μαρξιστικό τρόπο πώς θα εφοδιαζόταν αυτός ο στρατός. Οι έλληνες σύντροφοι έλεγαν: «Δεν είναι δυνατό να πάρουμε τα όπλα από τον εχθρό». Εμείς όμως νομίζουμε πως τέτοιες απόψεις είναι αντίθετες με τα διδάγματα του Λένιν, ο οποίος λέει πως σε καμιά περίπτωση δε μπορεί να αναμένονται βοήθειες από έξω ή από πάνω, αλλά πρέπει να εξασφαλίζεται το καθετί από μας τους ίδιους· ότι δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να αφεθεί η διοργάνωση των μονάδων ή η αναδιοργάνωση τους με το πρόσχημα πως λείπουν τα όπλα κλπ.. Οι έλληνες σύντροφοι ηγέτες, υποτιμώντας τον εχθρό, νόμισαν πως η κατάληψη της εξουσίας ήταν εύκολο πράγμα και μπορεί να γινόταν χωρίς μακρές και αιματηρές προσπάθειες και χωρίς υγιή και πολύπλευρη οργάνωση. Οι απόψεις αυτές των ελλήνων συντρόφων έφεραν άλλες πικρές συνέπειες, που προκάλεσαν την τελευταία ήττα τους, αλλά είναι παράξενο ότι αυτοί και στις συνομιλίες που είχαμε τελευταία θεωρούν τις απόψεις τους σωστές.
Σύμφωνα όμως με τη γνώμη μας, που βασίζεται στα δεδομένα, η ταχτική και η στρατηγική που υποστηρίζει ο σύντροφος Νίκος για τον πόλεμο, είναι εσφαλμένη. Στη συνομιλία που είχα με το σύντροφο Ζαχαριάδη, αυτός ισχυρίστηκε ότι οι μονάδες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας δεν ήταν δυνατό να μπουν στα ενδότερα του ελληνικού εδάφους, επειδή οι μοναρχοφασί-στες και ο Βαν Φλητ έκαιγαν τα χωριά και τα είχαν εκκενώσει από τον πληθυσμό, έτσι που, σύμφωνα μ' αυτόν, όλα τα κατοικημένα κέντρα είχαν εκκενωθεί. Του είπα πως ένα τέτοιο πράγμα μπορεί να συμβεί, αλλά όχι στις διαστάσεις που έλεγε ο Ζαχαριάδης. Αυτή ήταν η γνώμη μου στηριζόμενη στη λογική των γεγονότων, επειδή, εννοείται, είναι αδύνατο να εκκενωθούν από τον πληθυσμό όλες οι κατοικημένες περιοχές της Ελλάδας από μέρους των μοναρχοφασιστών και από μέρους του αμερικάνικου στρατού.
Εμείς αντιτασσόμαστε επίσης στους ισχυρισμούς και στις απόψεις που εκφράζονται σε ένα γράμμα που το Πολιτικό Γραφείο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας έστειλε στο Πολιτικό Γραφείο του Κόμματος μας, όπου αυτοί, μη βλέποντας βαθιά τα λάθη τους, και θέλοντας να τα συγκαλύψουν, ισχυρίζονται ότι οι ήττες τους απορρέουν από το γεγονός ότι δεν εφοδιάζο-
νταν με οπλισμό, πολεμοφόδια και ιματισμό στον απαιτούμενο βαθμό και ότι ο εχθρός υπερείχε στον αέρα και τη θάλασσα και εφοδιαζόταν εξαιρετικά από τους Αγγλοαμερικάνους. Πραγματικά ο εχθρός ήταν πιο εφοδιασμένος και με μεγαλύτερες υλικές και ανθρώπινες δυνάμεις. Όμως σε μια τέτοια κατάσταση, όταν διεξάγεις έναν αγώνα ενάντια στην εσωτερική αντίδραση και στην ξένη στρατιωτική επέμβαση, ο καλύτερος δρόμος είναι να γίνει ο εχθρός η μεγαλύτερη πηγή εφοδιασμού. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας έπρεπε να αρπάξει τα όπλα από τον εχθρό, αλλά τα όπλα δεν αρπάζονται ακολουθώντας την ταχτική αμυντικού πολέμου, της παθητικής άμυνας. Ωστόσο πιστεύουμε πως το ζήτημα δεν έγκειται στους εφοδιασμούς. Εμείς νομίζουμε ότι η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, απορρίπτοντας την ταχτική του παρτιζάνικου πολέμου και τη διεξαγωγή του μέχρι τη γενική ένοπλη εξέγερση και την κατάληψη της εξουσίας, εφάρμοσε μια αμυντική και παθητική ταχτική απαράδεχτη και για τον παρτιζάνικο πόλεμο, και για το μετωπικό πόλεμο με ταχτικό στρατό. Ακολουθώντας μια τέτοια τακτική, ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, εκτός από τα άλλα, στερήθηκε τη δυνατότητα να επεκταθεί σε άλλες ζώνες της χώρας, όπου στους γιους και θυγατέρες του λαού θα έβρισκε χωρίς άλλο την αστείρευτη πηγή των ανθρώπινων δυνάμεων, το ίδιο επίσης, αυτός στερήθηκε τη δυνατότητα να αρπάζει όπλα από τον έχθρο με συνεχείς, ακαριαίες, καλομελετημένες κρούσεις και εκεί που δεν το περιμένει ο εχθρός. Δεν πρέπει να παίζουμε με την ένοπλη εξέγερση, μας διδάσκει ο μαρξισμός - λενινισμός και η ιστορία τόσων και τόσων αγώνων έχει επιβεβαιώσει ότι η άμυνα είναι θάνατος για κάθε ένοπλη εξέγερση. Αν θα παραμείνει στην αμύνα, η εξέγερση συντρίβεται πολύ γρήγορα από έναν ισχυρότερο και καλύτερα εξοπλισμένο εχθρό. Αυτό κατά τη γνώμη μας το επιβεβαίωσε και αυτή η ταχτική που ακολούθησαν οι έλληνες σύντροφοι. Οι ζωντανές δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και το μεγαλύτερο μέρος τους ήταν συνεχώς καθηλωμένες στον οχυρωμένο τομέα του Βίτσι και του Γράμμου. Οι δυνάμεις αυτές εκπαιδεύτηκαν για πόλεμο θέσεων και αμυντικό πόλεμο, σ' αυτές επιβλήθηκε και δέχτηκαν με την επιθυμία της ηγεσίας τους το μετωπικό πόλεμο με το στρατό του εχθρού. Με τον αμυντικό και παθητικό πόλεμο οι έλληνες σύντροφοι σκέφτηκαν να πάρουν στα χέρια τους την εξουσία. Η εξουσία, κατά τη γνώμη μας, δε μπορεί να παρθεί αμυνόμενοι στο Γράμμο. Ο μόνος ελιγμός που έκαμε η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (κι αυτός τους επιβλήθηκε από τις περιστάσεις), ήταν ο ελιγμός που έγινε στις μάχες που διεξή-χθηκαν στο Γράμμο το 1948, όπου πραγματικά οι ηρωικοί έλληνες παρτιζάνοι αντιστάθηκαν επί εβδομήντα μέρες, προξένησαν στον εχθρό απώλειες σε ανθρώπους, αλλά τελικά, για να γλυτώσουν από την περικύκλωση και την εξόντωση, βγήκαν από το Γράμμο και πέρασαν στο Βίτσι. Η κατάληψη όμως της εξουσίας απείχε ακόμη πολύ. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας έπρεπε να διεξάγει επιθέσεις για την κατάληψη πόλεων. Αυτό όμως δε συνέβηκε. Οι έλληνες σύντροφοι και τότε ισχυρίζονταν ότι τους έλειπαν οι δυνά-μεις. Αυτό μπορεί να αληθεύει, αλλά γιατί τους έλειπαν οι δυνάμεις και πού έπρεπε να τις βρουν, οι έλληνες σύντροφοι δε βάθαιναν σ' αυτό το πρόβλημα κι ούτε τότε, ούτε και αργότερα δεν το έλυσαν σε σωστό μαρξιστικό - λενινιστικό δρόμο. Η ταχτική των ελλήνων συντρόφων, όπως το έκφρασαν και στο γράμμα που το Πολιτικό τους Γραφείο έστειλε στο Πολιτικό μας Γραφείο, ήταν να κρατήσουν με κάθε θυσία το Γράμμο και το Βίτσι, τη βάση τους για την παραπέρα διεξαγωγή του αγώνα και την επιτυχία αυτού του αγώνα την εξαρτούσαν αποκλειστικά από τον εφοδιασμό, χωρίς όμως να βρουν το σωστό δρόμο για την εξασφάλιση με πόλεμο αυτού του εφοδιασμού.
Πάντως περνώντας από ήττα σε ήττα, ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας υποχρεώθηκε να υποχωρήσει και να εγκατασταθεί ξανά στη ζώνη του Βίτσι και του Γράμμου. Αυτή ήταν μια πολύ κρίσιμη φάση, τόσο για το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας όσο και για τη χώρα μας. Κατά την περίοδο αυτή εμείς παρακολουθούσαμε με πολύ προσοχή τις ενέργειες των ελλήνων συντρόφων. Πριν από την τελευταία επίθεση των μοναρχοφασιστών ενάντια στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, οι έλληνες σύντροφοι ηγέτες είχαν την ιδέα ότι η πολιτική και στρατιωτική τους κατάσταση ήταν εξαιρετικά λαμπρή, ενώ η κατάσταση του εχθρού, σύμφωνα μ' αυτούς, πολύ απεγνωσμένη. Αυτοί είχαν την άποψη ότι «το Βίτσι είναι εξαιρετικά οχυρωμένο και απόρθητο από τον εχθρό· αν ο εχθρός επιτεθεί στο Βίτσι, αυτός υπέγραψε το θάνατο του. Το Βίτσι θα αποβεί ο τάφος των μοναρχοφασιστών. Ο εχθρός είναι υποχρεωμένος να κάνει αυτή την επίθεση γιατί δεν έχει άλλη διέξοδο, αυτός βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού. Ας επιτεθούν ότι ώρα θέλουν ο μο-ναρχοφασιστικός στρατός και ο Βαν Φλητ, εμείς θα τους τσακίσουμε».
Ο σύντροφος Βλαντάς είχε την άποψη ότι το κυριότερο χτύπημα του εχθρού θα δινόταν στο Γράμμο κι όχι στο Βίτσι, για λόγους που «ο Γράμμος είναι λιγότερο οχυρωμένος, γιατί συνορεύει με την Αλβανία και ο εχθρός, αφού θα μας νικήσει εκεί, θα στραφεί στο Βίτσι να μας χτυπήσει, επειδή νομίζει οτι εκεί θα μας εξοντώσει, γιατί συνορεύει με τη Γιουγκοσλαβία. Εμείς αφού έχουμε πολεμήσει στο Γράμμο και έχουμε προξενήσει μεγάλες απώλειες στον εχθρό, θα κάνουμε ελιγμούς με δυνάμεις από το Γράμμο για να χτυπήσουμε από τα νώτα τις εχθρικές δυνάμεις στο Βίτσι».
Λίγο όμως πριν από την τελευταία επίθεση οι έλληνες σύντροφοι πληροφορήθηκαν από μέρους μας ότι ο εχθρός την επίθεση ενάντια τους θα την εξαπέλυε στις 10 του Αυγούστου στο Βίτσι και όχι στο Γράμμο. Η πληροφορία αυτή έδινε τη δυνατότητα στους έλληνες συντρόφους να μην αιφνιδιαστούν και να πάρουν έγκαιρα τα μέτρα. Αλλά και ύστερα απ' αυτό, αυτοί συνέχιζαν να πιστεύουν ότι το κυριότερο χτύπημα θα δινόταν στο Γράμμο. Σύμφωνα μ' αυτούς, η εχθρική επίθεση στο Βίτσι και όχι στο Γράμμο «δε φέρνει καμιά αλλαγή για μας. Εμείς έχουμε πάρει όλα τα μέτρα, τόσο στο Βίτσι όσο και στο Γράμμο. Το Βίτσι είναι απόρθητο, σκέφτονταν αυτοί, αυτό είναι εξαιρετικά οχυρωμένο, όλοι οι δρόμοι από όπου θα μπορούσε να περάσει ο εχθρός έγιναν αδιάβατοι. Τα βαριά όπλα του εχθρού δε μπορούν να περάσουν στη ζώνη του Βίτσι, η νίκη είναι δική μας».
Αυτές ήταν οι απόψεις των ελλήνων συντρόφων δύο μέρες πριν από την επίθεση στο Βίτσι. Μέσα σε μια μέρα οι μοναρχοφασίστες κατέλαβαν την τρίτη γραμμή θέσεων άμυνας του Βίτσι και σε δυο - τρεις μέρες το Βίτσι κατέρρευσε. Η μάχη και η αντίσταση ήταν ελάχιστες. Αυτό για μας ήταν πράγμα πολύ απροσδόκητο. Εμείς όμως είχαμε πάρει όλα τα μέτρα άμυνας από μια ενδεχόμενη επίθεση των μοναρχοφασιστών ενάντια στο έδαφος μας. Γι' αυτά τα μέτρα άμυνας που εμείς είχαμε πάρει, οι έλληνες σύντροφοι και ο ίδιος ο σύντροφος Παρτσαλίδης που είναι εδώ παρουσία, δεν ήταν πολύ πεπεισμένοι και τα θεώρησαν εσπευσμένα από μέρους μας. Οι έλληνες σύντροφοι δεν ήταν ρεαλιστές. Πολλοί πρόσφυγες, ανάμεσα στους οποίους και δημοκράτες στρατιώτες, που τσακίστηκαν άσχημα, υποχρεώθηκαν να περάσουν τα σύνορα μας. Τι να κάναμε εμείς;! Τους δεχτήκαμε και τους ταχτοποιήσαμε σε καθορισμένους χώρους.
Η ανάλυση που το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚ Ελλάδας έκαμε για την ήττα στο Βίτσι δεν μας ικανοποίησε. Εμείς πιστεύουμε πως έπρεπε να γίνει μια βαθιά ανάλυση, επειδή εκεί υπήρχαν μεγάλα λάθη. Ύστερα από την υποχώρηση από το Βίτσι, ο σύντροφος Ζαχαριάδης στήριζε τις προοπτικές της νίκης στο Γράμμο. «Ο Γράμμος, έλεγε, είναι πιο ευνοϊκός για μας από το Βίτσι, τα άρματα μάχης που ήταν αποφασιστικό στοιχείο της νίκης των μοναρχοφασιστών στο Βίτσι, -δε μπορούν να ελιχτούν στο Γράμμο» κλπ..
Πρέπει να ειπωθεί πως την εποχή εκείνη η προδοσία του Τίτο είχε γίνει γνωστή. Αργότερα ο Ζαχαριάδης είπε πως «οι μόνοι που προσέφεραν άσυλο στους έλληνες πρόσφυγες ήταν οι Αλβανοί, επειδή οι Γιουγκοσλάβοι όχι μόνον δε δέχτηκαν να περάσουν στο έδαφος τους, αλλά και τους χτύπησαν πισώκλατα». Μπορεί να ήταν κι έτσι, εμείς δε μπορούμε να πούμε τίποτα.
Σε μια συνομιλία που είχα με το σύντροφο Ζαχαριάδη σχετικά με την υποχώρηση από το Βίτσι, εγώ έβαλα ξανά το ζήτημα των λαθών τους καθώς και την έλλειψη μιας αντικειμενικής άποψης της κατάστασης από μέρους του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας και ιδιαίτερα από τον διοικητή του Βίτσι, στρατηγό Βλαντά. «Αυτά που σκέφτονταν αυτός, είπα στο Νίκο, φάνηκε πως δεν ήταν πραγματικά. Αυτό επιβεβαιώθηκε με το γεγονός ότι ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας δεν ήταν σε θέση να υπερασπίσει το Βίτσι».
Ο Νίκος Ζαχαριάδης μου αντιτάχτηκε και μου είπε ότι το Βίτσι έπεσε από λάθος ενός διοικητή, ο οποίος σ' ένα μέρος του μετώπου δεν είχε τοποθετήσει το τάγμα που είχε καθοριστεί και δε βρέθηκε ούτε και ο ίδιος στο μέρος της μάχης. Έτσι, σύμφωνα μ' αυτόν, εκείνος ήταν ο υπαίτιος της ήττας στο Βίτσι, γι' αυτό μου είπε «πήραμε μέτρα και τον τιμωρήσαμε». Αυτή ήταν μια πολύ απλοϊκή εξήγηση από μέρους του συντρόφου Νίκου για μια τόσο μεγάλη ήττα.
Εγώ του είπα ανοιχτά και συντροφικά πως δε μπορούσα να πιστέψω ένα τέτοιο πράγμα.
«Θέλεις πίστεψε, θέλεις μην πιστεύεις, αλλά έτσι είναι», μου είπε ο Νίκος.
Μολαταύτα συνέχισα: - Μα τώρα τι θα γίνει;
Ο Νίκος απάντησε: «Θα πολεμήσουμε».
— Μα πού θα πολεμήσετε;
«Στο Γράμμο, που είναι απόρθητο φρούριο».
Εγώ του έκανα την ερώτηση: - Σκέφτεστε να θέσετε εκεί όλον το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας;
«Μάλιστα, απάντησε ο Νίκος Ζαχαριάδης, θα τον ξαναμπάσουμε όλον στο Γράμμο».
Του είπα ότι εσείς ξέρετε τις δουλειές σας και εσείς είστε που αποφασίζετε, η γνώμη μας όμως είναι πως ο Γράμμος δε μπορεί να αντέξει πια, γι αυτό, δεν πρέπει να θυσιαστούν στα χαμένα αυτά τα παλληκάρια του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, αρχηγός του οποίου είστε εσείς. Εμείς σας έχουμε συντρόφους και φίλους, για τα ζητήματα σας κάνετε όπως νομίζετε καλύτερα, αλλά θα επιθυμούσα να φωνάζατε αν είναι δυνατόν το σύντροφο Μπαρτζιώτα, το διοικητή των ελληνικών δυνάμεων στο Γράμμο, και να μιλούσατε σχετικά μ' αυτό το ζήτημα. Ο Νίκος εναντιώθηκε σ' αυτή τη σκέψη μου και μου είπε πως αυτό ήταν αδύνατο να γίνει.
Αργότερα ξέρουμε τι συνέβηκε. Ο Γράμμος ήταν η τελευταία ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Ο Γράμμος κατέρρευσε μέσα σε τέσσερις μέρες. Εκεί, κατά τη γνώμη μας, ο αγώνας δεν ήταν οργανωμένος. Συνίστατο σε μια αποκλειστικά παθητική άμυνα. Δεν αποκλείουμε να διεξήχθηκαν σκληρές μάχες σε μερικά σημεία, όπως στην Πόλε και στο Καμενίκ, όπου οι έλληνες δημοκράτες στρατιώτες αντιστάθηκαν με ηρωισμό. Όλη η υποχώρηση του Γράμμου, με εξαίρεση τις δυνάμεις του Καμενίκ, δεν ήταν κανονική, όπως και του Βίτσι. Στρατιώτες και διοικητές του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας ψιθύριζαν για την εσφαλμένη αμυντική ταχτική που εφαρμόστηκε στο Γράμμο. Αυτό μας το επιβεβαίωσε και ο σύντροφος Ζαχαριάδης.
Πιστεύουμε πως οι σύντροφοι έλληνες ηγέτες στη μάχη του Γράμμου και του Βίτσι δεν είχαν υπόψη τις μαρξιστικές - λενινιστικές αρχές του λαϊκού αγώνα. Οι μοναρχοφασιστικές φάλαγγες έφθασαν στις προκαθορισμένες θέσεις τους με μεγάλη ταχύτητα και ανενόχλητοι. Αυτές πέρασαν εσπευσμένα τις κορυφογραμμές των βουνών, έκαναν την περικύκλωση των δημοκρατικών δυνάμεων, που ήταν κλεισμένες στα προχώματα και δεν αντεπιτί-θονταν οι εχθροί επιτέθηκαν, έβγαλαν τους παρτιζάνους από τα χαρακώματα και κατέλαβαν τα οχυρά. Η ελληνική δημοκρατική διοίκηση είχε διασκορπίσει τις δυνάμεις σε οχυρωμένες θέσεις, δε χρησιμοποίησε τις εφεδρείες για αντεπίθεση και να συντρίψει με συνεχείς επιθέσεις και γρήγορους ελιγμούς την εχθρική επίθεση. Εμείς νομίζουμε ότι οι λαθεμένες απόψεις τους σχετικά με την ταχτική του πολέμου προκάλεσαν την ήττα. Ο παράγοντας άνθρωπος ήταν στο ύψος της στιγμής, ήταν παρτιζάνοι παλιοί και δοκιμασμένοι στη μάχη, με υψηλό ηθικό και που πολεμούσαν με ηρωισμό. Από την άλλη μεριά, εφαρμόζοντας την ταχτική της παθητική άμυνα, η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας επέτρεψε την ανασυγκρότηση και την αναδιοργάνωση του μοναρχοφασιστικού στρατού, δεν ε-πετέθηκε για να χτυπήσει τις προετοιμασίες του εχθρού σε τρόπο που να α-ποτύχαινε η επίθεση του ή τουλάχιστον να εξασθένιζε για να επέτρεπε έτσι στις ζωντανές δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας να ελίσσονται σε πλατιά κλίμακα και να χτυπούν συνέχεια και παντού τις δυνάμεις του εχθρού. Αυτά είναι μερικά από τα αίτια που προκάλεσαν, κατά τη γνώμη μας, τις τελευταίες ήττες στο Γράμμο και στο Βίτσι. Στην ανάλυση που έκαμε το Πολιτικό Γραφείο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας σχετικά με την ήττα στο Βίτσι λέει πως «η ηγεσία φέρει βαριά ευθύνη», αλλά δε λέει τίποτα πού έγκειται αυτή η ευθύνη και παρακάτω δεν παραλείπει όμως αυτή την ευθύνη να τη διασκορπίσει προς όλες τις κατευθύνσεις. Εμείς νομίζουμε ότι αυτή δεν είναι μαρξιστική - λενινιστική ανάλυση.
Για να είχαν επιτυχία στον αγώνα τους, οι έλληνες σύντροφοι δεν έπρεπε να είχαν ακολουθήσει την ταχτική της παθητικής άμυνας, αλλά έπρεπε να είχαν εφαρμόσει καλά τις μαρξιστικές - λενινιστικές αρχές σχετικά με την ένοπλη εξέγερση. Η ταχτική που έπρεπε να ακολουθήσουν, νομίζουμε πως έπρεπε να είχε σα σκοπό να βλάψει τον εχθρό σε πολλές κατευθύνσεις συνεχώς, να κάνει στον εχθρό την κατάσταση ανασφαλή σε κάθε στιγμή, να τον υποχρεώνει να σκορπίζει τις δυνάμεις του, να τον πανικοβάλει και να του κάνει αδύνατο τον έλεγχο της κατάστασης. Έτσι ο επαναστατικός αγώνας του ελληνικού λαού θα φούντωνε συνεχώς, αυτός στην αρχή δε θα άφηνε ήσυχο τον εχθρό, αργότερα θα έκανε τον εχθρό να μην ελέγχει την κατάσταση, θα έκανε να απελευθερωθούν ολόκληρες επαρχίες και ζώνες μέχρι τον τελικό σκοπό, δηλαδή μέχρι τη γενική εξέγερση και την απελευθέρωση όλης της χώρας. Έτσι ο παρτιζάνικος αγώνας στην Ελλάδα θα είχε προοπτική ανάπτυξης.
Πολλές φορές, στις συνομιλίες που είχαμε με αυτούς, είπαμε συντροφικά στους έλληνες συντρόφους ότι ο Παρτιζάνικος Στρατός Ελλάδας πρέπει να προσπαθήσει ώστε τα όπλα να τα πάρει από τον εχθρό πολεμώντας- να πολεμήσει με τα όπλα του εχθρού και τρόφιμα και ιματισμό να πάρει από το λαό, μαζί με τον οποίο και για το οποίο θα πολεμήσει.
Ο Παρτιζάνικος Στρατός, είπαμε στους έλληνες συντρόφους μας, πρέπει κατά πρώτο λόγο να συνδεθεί με το λαό από τον οποίο είχε ξεκόψει και χωρίς τον οποίο δε μπορεί να υπάρχει. Ο λαός πρέπει να συνηθίσει να αγωνίζεται με το στρατό και να τον βοηθά και να τον αγαπάει σαν απελευθερωτή του. Αυτό είναι απαραίτητος όρος. Ο λαός πρέπει να μάθει να μην παραδίνεται στον εχθρό και οι γραμμές του στρατού να ενισχύονται με άνδρες και γυναίκες, με νέους και νέες του λαού, από την ίδια την Ελλάδα.
Επίσης εμείς, κατά τρόπο συντροφικό, είπαμε στους έλληνες συντρόφους πως στον Παρτιζάνικο Στρατό Ελλάδας πρέπει να εξασφαλιστεί καλύ-τερα ο ηγετικός ρόλος του Κόμματος· ο πολιτικός επίτροπος στο λόχο, στο τάγμα, στην ταξιαρχία, στη μεραρχία πρέπει να είναι ο πραγματικός εκπρόσωπος του κόμματος και, σαν τέτοιος, να έχει το δικαίωμα διοίκησης το ίδιο όπως και ο διοικητής. Εμείς όμως είχαμε παρατηρήσει και πολλές φορές είχαμε τονίσει στους συντρόφους ότι τον ηγετικό ρόλο του κόμματος στο στρατό αυτοί δεν τον είδαν σωστά. Σχετικά με το πρόβλημα αυτό εγώ και προηγούμενα είχα εκφράσει στο σύντροφο Στάλιν τη γνώμη του Κόμματος μας και στο γράμμα που εμείς του είχαμε απευθύνει εκθέτουμε επίσης αυτό το πράγμα. Η μη κατανόηση του ηγετικού ρόλου του κόμματος στο στρατό, πιστεύουμε εμείς, ήταν ένας από τους κυριότερους λόγους που οδήγησε στην αποτυχία του αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Εμείς πάντα ξεκινούμε από το μαρξιστικό - λενινιστικό δίδαγμα ότι ο διοικητής και ο πολιτικός επίτροπος αποτελούν μια ενότητα που διευθύνει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και την πολιτική διαπαιδαγώγηση των μονάδων, επειδή αυτοί και οι δυο είναι το ίδιο υπεύθυνοι για την κατάσταση του τμήματος τους από κάθε άποψη, επειδή και οι δύο, διοικητής και πολιτικός επίτροπος, διευθύνουν στον αγώνα τη μονάδα τους, το τμήμα τους.
Χωρίς πολιτικούς επιτρόπους δε θα είχαμε Κόκκινο Στρατό, μας διδάσκει ο Λένιν. Στον Εθνικοαπελευθερωτικό μας Στρατό και τώρα στο Λαϊκό μας Στρατό έχουμε ακολουθήσει και συνεχίζουμε να ακολουθούμε αυτές τις αρχές. Στον Εθνικοαπελευθερωτικό Στρατό Ελλάδας, ΕΛΑΣ, ο διοικητής και ο πολιτικός επίτροπος, υπήρχαν σαν κοινή διοίκηση, αλλά αυτό δεν εφαρμοζόταν όπως έπρεπε στην πράξη. Η πίεση των εσφαλμένων αστικών απόψεων των αξιωματικών καριέρας που δεν ανέχονταν να έχουν πλάι τους, στη διοίκηση, ανθρώπους έμπιστους του Κόμματος, είχε σα συνέπεια την εποχή εκείνη να επισκιάζεται στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας ο ρόλος του πολιτικού επιτρόπου στη διοίκηση και να είναι σε δεύτερη μοίρα. Αυτή είναι συνέπεια των απόψεων των ηγετών του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας σχετικά με τον «ταχτικό στρατό». Οι έλληνες σύντροφοι ηγέτες την εξάλειψη του ρόλου του πολιτικού επιτρόπου, προσπαθούν να την δικαιολογήσουν παίρνοντας σαν παράδειγμα τον τύπο στρατού κάποιας άλλης χώρας, εμείς όμως πιστεύουμε ότι οι έλληνες σύντροφοι δεν είναι ρεαλιστές σ' αυτό το ζήτημα.
Τέτοια λάθη διαπιστώθηκαν και αφού ο Εθνικοαπελευθερωτικός Στρα-τός Ελλάδας ξανάρχισε τον αγώνα. Από την απομάκρυνση του στρατηγού Μάρκου, ο στρατός αυτός δεν είχε γενικό διοικητή. Εμείς νομίζουμε πως μια τέτοια κατάσταση δεν ήταν σωστή. Σ' εμάς ο Γενικός Γραμματέας του Κόμματος ήταν και είναι ταυτόχρονα Γενικός Διοικητής Στρατού. Και νομίζουμε πως αυτό είναι σωστό. Σε καιρό ειρήνης μπορεί να μην είναι έτσι, μπορεί να υπάρχει ο Υπουργός Άμυνας, στις συνθήκες όμως του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, όταν αυτός πολεμούσε, έπρεπε να έχει ένα γενικό διοικητή του στρατού και ήμασταν και είμαστε της γνώμης σύμφωνα με την εμπειρία μας, πως αυτό το πολιτικό και στρατιωτικό αξίωμα ανήκει στο γενικό γραμματέα του κόμματος. Την άποψη μας αυτή την είχαμε εκφράσει πολλές φορές στους έλληνες συντρόφους. Οι λόγοι που οι έλληνες σύντροφοι μας έκφρασαν γιατί δεν ενήργησαν έτσι, δεν ήταν πειστικοί. Οι έλληνες σύντροφοι μας είπαν πως «ο σύντροφος Ζαχαριάδης είναι πολύ μετριόφρονας», ή «καήκαμε με τον Τίτο, που ήταν ταυτόχρονα γενικός γραμματέας, πρωθυπουργός και ανώτατος διοικητής του στρατού». Εμείς νομίζουμε πως εδώ δεν πρόκειται για μετριοφροσύνη· αυτό δεν έχει σχέση ούτε με τα λεγόμενα για τον Τίτο, πίσω από τα οποία μας φάνηκε πως γίνονταν άλλοι υπαινιγμοί.
Εμείς απορούσαμε με μια σειρά συγκαλυμμένες μορφές που χρησιμοποιούσαν οι έλληνες σύντροφοι, αλλά βλέπαμε ότι η πραγματικότητα ήταν ολότελα διαφορετική. Αυτά εμείς δε μπορούσαμε να τα εξηγήσουμε παρά με την εντύπωση μας πως στους έλληνες συντρόφους υπήρχε σύγχυση, υπήρχε οπορτουνισμός, πλαστή σεμνότητα, υπήρχε απόκρυψη του ηγετικού ρόλου του κόμματος. Μπορεί ο γενικός γραμματέας του κόμματος να μην είναι γενικός αρχηγός του στρατού, ένας στρατός όμως που πολεμάει, να μην έχει γενικό αρχηγό, όπως ήταν η περίπτωση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας μετά την καθαίρεση του Μάρκου, μας φάνηκε λαθεμένη.
Για την κατάσταση αυτή και για τις ήττες που ακολούθησαν αργότερα, οι έλληνες σύντροφοι δεν καθιστούν υπεύθυνο κανέναν, την ευθύνη τη μοιράζουν επιρρίπτοντας την και σ' εκείνον που φταίει και σ' εκείνον που δε φταίει. Το φταίξιμο αυτό το επιρρίπτουν σ' όλα τα μέλη του Κόμματος, πράγμα που δεν είναι καθόλου σωστό, επειδή τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας πολέμησαν και πολεμούν ηρωικά. Εμείς νομίζουμε πως οι έλληνες σύντροφοι ηγέτες φοβούνται να εμβαθύνουν σ' αυτά τα λάθη που εμείς τα θεωρούμε βαριά, φοβούνται να βάλουν το δάχτυλο στην πληγή. Νομίζουμε επίσης πως σε μερικούς έλληνες συντρόφους ηγέτες λείπει η κριτική και η αυτοκριτική και «συντροφικά» υπερασπίζουν ο ένας τον άλλο για τα λάθη που έκαμαν.
Οι έλληνες σύντροφοι ηγέτες ήταν αντίθετοι με τις απόψεις μας που τους είχαμε εκφράσει συντροφικά σα διεθνιστές κομμουνιστές που αγωνιζόμαστε για την ίδια υπόθεση, που έχουμε μεγάλα κοινά συμφέροντα, που πονούσαμε για την υπόθεση του αγώνα του ελληνικού λαού. Αυτοί δε δέχτηκαν με ευμένεια τις παρατηρήσεις μας.
Πολλά ανάρμοστα πράγματα είπε ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης εναντίον μας, τα οποία φυσικά εμείς τα απορρίψαμε. Είναι γνωστή πια η δήλωση του για τη «Βόρειο Ήπειρο» που ανέφερα στην αρχή. Εκτός από τα άλλα, αυτός λογομάχησε με μας κατηγορώντας μας ότι είχαμε τάχα επιτάξει τα ελληνικά φορτηγά αυτοκίνητα που χρησίμευαν για τη μεταφορά προσφύγων και υλικών τους και ζήτησε όπως εμείς επιτάξουμε τα φορτηγά μας αυτοκίνητα για τις ανάγκες που είχαν. Ότι εμείς χρησιμοποιήσαμε τα ελληνικά Φορτηγά αυτοκίνητα για τη μεταφορά των ελλήνων προσφύγων προς τα καθορισμένα γι αυτούς μέρη, αυτό είναι απόλυτα σωστό. Τους έλληνες πρόσφυγες εμείς τους πήραμε και τους μεταφέραμε στη Βόρειο Αλβανία, όπου
παρά τις δυσχέρειες μας, χρειάστηκε να τους εφοδιάζουμε και με τρόφιμα, να μοιράζουμε δηλαδή μ' αυτούς τη μπουκιά μας. Όσον αφορά τα μέσα μας, το αυτοκινητοστάσιό μας φορτηγών αυτοκινήτων ήταν πολύ μικρό και με τα φορτηγά μας αυτοκίνητα έπρεπε να εφοδιάζουμε από άκρη σε άκρη με το καθετί όλη την Αλβανία.
Οι έλληνες σύντροφοι μας επικρίνουν επίσης ότι εμείς δε δώσαμε προτεραιότητα στην εκφόρτωση των υλικών βοηθείας, όπως ένδυσης και υπόδε-σης, σκηνών, κλινοσκεπασμάτων κλπ., που ήρθαν για τους έλληνες πρόσφυγες στα λιμάνια μας, πριν απομακρυνθούν από την Αλβανία οι πρόσφυγες. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Οι βοήθειες που έρχονταν από το εξωτερικό με πλοία για τους έλληνες πρόσφυγες, τύχαινε να ήταν κάτω από τα εμπορεύματα και τα υλικά που έρχονταν για μας. Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι ευνόητο, ότι έπρεπε πρώτα να εκφορτώνονταν τα φορτία που ήταν επάνω, έπειτα αυτά που ήταν κάτω, διαφορετικά δε μπορούσε να γίνει· εμείς δε γνωρίζουμε καμιά μέθοδο που να ξεφορτώνεις το πλοίο από τον πάτο του.
Πάντως αυτά ήταν μικρές παρεξηγήσεις που ξεπερνούνταν όπως και ξεπεράστηκαν. Αποφασιστικά ζητήματα ήταν αυτά της πολιτικής και στρατιωτικής γραμμής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας κατά τα χρόνια του πολέμου, για τα οποία μίλησα πιο πάνω.
Οι έλληνες σύντροφοι όχι μόνο δε δέχτηκαν τις απόψεις και παρατηρήσεις μας, αλλά έχουμε την εντύπωση πως αυτοί τα παίρνουν στραβά και μάλιστα στο γράμμα τους προς το Πολιτικό μας Γραφείο πριν λίγο καιρό, αυτοί συγκρίνουν τις απόψεις και τη στάση μας αρχών, κατά τρόπο ανεπίτρεπτο και αντιμαρξιστικό, το ίδιο με τις απόψεις των τιτοϊκών. Παραμορφώνοντας τις απόψεις που εξέφρασε η αντιπροσωπεία μας για τον πόλεμο του Βίτσι και του Γράμμου για να τις προσαρμόσουν στη μη σωστή αιτιολόγηση τους, οι έλληνες σύντροφοι ηγέτες, κατά τη γνώμη μας, αποσκοπούν να •κρύψουν τα λάθη που έγιναν από μέρους τους. Εμείς καταλαβαίνουμε τις βαριές στιγμές που πέρασε η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας ύστερα από την ήττα του Βίτσι και του Γράμμου και τις στιγμές εκνευρισμού που υπήρχαν σ' αυτούς, αλλά τέτοιες βαριές κατηγορίες, αβάσιμες είναι απαράδεχτες για μας και πρέπει να μετρηθούν καλά και να ζυγιαστούν καλά πριν ειπωθούν, προπαντός από μέρους του Πολιτικού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας.
Υστερα απ' αυτές τις κατηγορίες, που το Πολιτικό μας Γραφείο τις έκρινε με ψυχραιμία, εμείς σκεφτήκαμε πως ήταν ακόμα απαραίτητη και η αποχώρηση και εκείνων των λίγων ελλήνων προσφύγων δημοκρατών που είχαν μείνει ακόμα στην Αλβανία.
Είναι σωστές ή λαθεμένες αυτές οι απόψεις και στάση που τηρήσαμε, ας μας το πει ο σύντροφος Στάλιν, εμείς είμαστε πρόθυμοι να αναγνωρίσουμε κάθε πιθανό λάθος και να κάνουμε αυτοκριτική.
Ο σύντροφος Στάλιν, απευθυνόμενος σε μένα, με διέκοψε και μου είπε:
__ Όταν οι σύντροφοι βρίσκονται σε συμφορά, δεν πρέπει να τους δίνουμε κλωτσιές.
__ Έχετε δίκιο, σύντροφε Στάλιν, του απάντησα, αλλά σας διαβεβαιώ
ότι δε δώσαμε κλωτσιές στους έλληνες συντρόφους. Τα ζητήματα που θέσαμε για συζήτηση είχαν μεγάλη σημασία και για το Δημοκρατικό Στρατό και για μας. Η Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος μας δε μπορούσε να επιτρέψει ώστε η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας να έχει το κέντρο των ενεργειών της στην Αλβανία, δε μπορούσε επίσης να επιτρέψει να οργανώνονται και να εκπαιδεύονται στη χώρα μας στρατεύματα για να ξαναρχίσουν τον αγώνα στην Ελλάδα. Αυτό εγώ το είπα συντροφικά στο σύντροφο Νίκο Ζαχαριάδη, που και προηγούμενα είχε ζητήσει οι έλληνες πρόσφυγες να πάνε σε άλλες χώρες και που στην πραγματικότητα έτσι συνέβηκε με τους περισσότερους πρόσφυγες. Επρόκειτο για ένα περιορισμένο αριθμό προσφύγων που είχαν μείνει ακόμα στη χώρα μας. Εμείς δε θέσαμε ποτέ το ζήτημα να διώξουμε τους έλληνες πρόσφυγες από τη χώρα μας, αλλά εκτός από το αίτημα που έκανε ο ίδιος ο σύντροφος Νίκος να μεταβούν οι πρόσφυγες σε άλλες χώρες, η ίδια η σωστή λογική μας επέβαλε το συμπέρασμα ότι, στις συνθήκες που δημιουργήθηκαν, και αυτοί που είχαν μείνει έπρεπε να φύγουν απαραίτητα από την Αλβανία.
Αυτά ήταν τα προβλήματα που εγώ ήθελα να θέσω, προβλήματα που είχαμε θέσει τόσο με τους έλληνες συντρόφους έτσι και στο γράμμα που έχουμε στείλει προηγούμενα και σε σας, σύντροφε Στάλιν.
— Τελειώσατε; με ρώτησε ο σύντροφος Στάλιν.
— Τελείωσα, του είπα.
Τότε αυτός έδωσε το λόγο στο σύντροφο Ζαχαριάδη.
Εκείνος άρχισε να υπερασπίζει τη Βάρκιζα, τονίζοντας πως η συμφωνία που υπογράφηκε εκεί δεν ήταν λάθος και ανέπτυξε πιο πλατιά το θέμα. Τις ίδιες απόψεις είχε εκφράσει και σε μένα προηγούμενα.
Για να εξηγήσει τους λόγους της ήττας, ανάμεσα στ' άλλα, ο Ζαχαριάδης είπε και το εξής: «Αν γνωρίζαμε από το 1946 ότι θα πρόδιδε ο Τίτο, δε θα αρχίζαμε τον αγώνα ενάντια στους έλληνες μοναρχοφασίστες». Έπειτα πρόσθεσε και μερικούς άλλους «λόγους» για να εξηγήσει την ήττα, επαναλαμβάνοντας πως τους έλειπε ο εξοπλισμός, πως οι Αλβανοί, παρ' όλο που έδωσαν στους πρόσφυγες τη μπουκιά τους, μολαταύτα έφεραν μερικά εμπόδια κλπ. Ο Ζαχαριάδης μερικά δευτερεύοντα προβλήματα τα έβαλε σα ζητήματα αρχών. Αυτός ανάφερε έπειτα το αίτημα μας (που ο ίδιος το είχε βάλει προηγούμενα) πως και εκείνοι οι έλληνες δημοκράτες πρόσφυγες που βρίσκονταν ακόμα στη χώρα μας να έφευγαν από την Αλβανία. Σύμφωνα μ' αυτόν, αυτό έβαζε τέλος στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα Ελλάδας.
Με την ευκαιρία αυτή επιθυμώ να εκφράσω την εντύπωση μου πως ο σύντροφος Νίκος Ζαχαριάδης ήταν πολύ έξυπνος, μορφωμένος, αλλά, κατά τη γνώμη μου, όχι όσο έπρεπε μαρξιστής. Αυτός παρά την ήττα που έπαθαν, άρχισε να μιλάει προς υποστήριξη της στρατηγικής και ταχτικής που είχε α-κολουθήσει ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, επιμένοντας πως αυτή η στρατηγική και ταχτική ήταν ορθές, πως αυτοί δε μπορούσαν να ενεργήσουν διαφορετικά. Αυτός ανέπτυξε πλατιά αυτό το ζήτημα. Επομένως ο καθένας μας έμενε στις θέσεις του.
Έτσι μίλησε ο Νίκος Ζαχαριάδης. Η ομιλία του διήρκεσε όσο και η δική μου, αν όχι περισσότερο.
Ο σύντροφος Στάλιν και οι άλλοι σύντροφοι σοβιετικοί ηγέτες τον άκουσαν κι αυτόν με προσοχή.
Ύστερα από το Νίκο, ο σύντροφος Στάλιν ρώτησε το Μήτσο Παρτσα-λίδη:
— Έχετε να εκφράσετε καμιά σκέψη γύρω απ' αυτά πού είπαν οι σύντροφοι Ενβέρ Χότζα και Νίκος Ζαχαριάδης;
— Δεν έχω τίποτε άλλο να πω εκτός απ' αυτά που εξέθεσε ο σύντροφος Νίκος, απάντησε ο Παρτσαλίδης και πρόσθεσε ότι αυτοί περίμεναν την κρίση των ζητημάτων εκ μέρους των σοβιετικών συντρόφων και του Μπολσεβί-κικου Κόμματος.
Τότε πήρε το λόγο ο σύντροφος Στάλιν, ο οποίος μίλησε πολύ ήρεμα, όπως τον είχαμε γνωρίσει πάντα όταν είχαμε συναντηθεί μαζί του. Μίλησε απλά, ρητά και πεντακάθαρα. Είπε πως ο αγώνας του ελληνικού λαού ήταν ηρωικός αγώνας, κατά τη διάρκεια του οποίου έγιναν ηρωισμοί, αλλά δια-πράχτηκαν και λάθη.
— Όσον αφορά τη Βάρκιζα, οι Αλβανοί έχουν δίκιο, τόνισε ο Στάλιν και, αφού ανέπτυξε αυτό το πρόβλημα, πρόσθεσε: Εσείς, έλληνες σύντροφοι, πρέπει να καταλάβετε πως η συμφωνία της Βάρκιζας ήταν μεγάλο λάθος. Εσείς δεν έπρεπε να την υπογράψετε και να καταθέσετε τα όπλα, γιατί αυτή ζημίωσε πολύ τον αγώνα του ελληνικού λαού.
Όσον αφορά την εκτίμηση της στρατηγικής και της ταχτικής σας που ακολουθήσατε στο δημοκρατικό αγώνα του ελληνικού λαού, παρ' όλο που αντός ήταν ηρωικός, νομίζω πως οι Αλβανοί έχουν ξανά δίκιο. Εσείς έπρεπε να διεξάγετε παρτιζάνικο πόλεμο, έπειτα από τις φάσεις αυτού του αγώνα να περνούσατε σε μετωπικό αγώνα.
Εγώ επέκρινα το σύντροφο Ενβέρ Χότζα, στον οποίο είπα πως στη συμφορά του συντρόφου δε πρέπει να του δίνεις κλωτσιές, αλλά απ' όσα ακούσαμε εδώ προκύπτει ότι οι Αλβανοί κράτησαν σωστή στάση προς τις απόψεις και τις ενέργειες σας. Οι περιστάσεις που δημιουργήθηκαν και οι συνθήκες της Αλβανίας ήταν τέτοιες που δε μπορούσατε να παραμείνετε σ' αυτή τη χώρα, διότι έτσι μπορούσε να διακινδυνεύσει η ανεξαρτησία της Λαϊκής Δημοκρατίας της Αλβανίας.
Εμείς δεχτήκαμε το αίτημα σας ώστε όλοι οι έλληνες πρόσφυγες δημοκράτες να περάσουν σε άλλες χώρες και τώρα πια όλοι τους έχουν αποσυρθεί. Καθετί άλλο, όπως τα όπλα, τα πολεμοφόδια κλπ., που οι αλβανοί σύντροφοι πήραν από τους έλληνες δημοκράτες στρατιώτες που πέρασαν τα σύνορα και μπήκαν στην Αλβανία, ανήκουν στην Αλβανία, τόνισε ο Στάλιν.
Γι' αυτό τα όπλα έπρεπε να μείνουν στην Αλβανία, είπε, επειδή η χώρα αυτή, δεχόμενη τους έλληνες δημοκράτες στρατιώτες, παρ' όλο που τους αφόπλισε, πάλι διακινδύνευε την ανεξαρτησία της.
Όσον αφορά την άποψη σας, σύμφωνα με την οποία «αν ξέραμε από το 1946 ότι θα πρόδιδε ο Τίτο, δε θα είχαμε αρχίσει τον αγώνα ενάντια στους μοναρχοφασίστες», αυτή είναι εσφαλμένη, τόνισε ο Στάλιν, επειδή για τη λευτεριά του λαού πρέπει να αγωνιστείς κι όταν είσαι περικυκλωμένος. Μολαταύτα πρέπει να γνωρίζετε ότι εσείς δεν είσασταν σε κατάσταση περικύκλωσης, επειδή δίπλα σας από βορρά είχατε την Αλβανία και τη Βουλγαρία· προς υποστήριξη του δίκαιου αγώνα σας ήταν όλοι. Εμείς έτσι πιστεύουμε, κατέληξε ο σύντροφος Στάλιν και πρόσθεσε:
— Τι λέτε, εσείς αλβανοί σύντροφοι;
— Δεχόμαστε όλες τις απόψεις σας, απαντήσαμε εμείς.
— Εσείς, έλληνες σύντροφοι, Ζαχαριάδη και Παρτσαλίδη, τι λέτε; Ο σύντροφος Νίκος είπε:
«Εσείς μας βοηθήσατε πολύ, τώρα καταλαβαίνουμε πως δεν ενεργήσαμε σωστά και θα προσπαθήσουμε να διορθώσουμε τα λάθη μας», κι άλλα κι άλλα.
— Πολύ καλά, είπε ο Στάλιν, ξαναπαίρνοντας το λόγο. Τότε το θέμα θεωρείται ότι έληξε.
Τη στιγμή που όλοι ετοιμαζόμασταν να βγούμε, επενέβηκε ο Μολότοφ λέγοντας στο Νίκο Ζαχαριάδη:
— Είχα να σας πω κάτι, σύντροφε Νίκο. Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης έχει πάρει ένα γράμμα από ένα σύντροφο σας στο οποίο γράφει ότι «ο Νίκος Ζαχαριάδης είναι πράκτορας των Άγγλων». Δεν ανήκει σε μας να λύσουμε αυτή την υπόθεση, αλλά δε μπορούμε να το κρύψουμε χωρίς να σας ενημερώσουμε σχετικά με το περιεχόμενο του, πολύ περισσότερο όταν σ' αυτό κατηγορείται ένας σύντροφος ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Να και το γράμμα. Τι λέτε εσείς γι' αυτό;
— Να σας το εξηγήσω, απάντησε ο Νίκος Ζαχαριάδης, και είπε: Όταν τα σοβιετικά στρατεύματα μας απελευθέρωσαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης εγώ πήγα στη σοβιετική διοίκηση να ζητήσω να με στείλουν το γρηγορότερο στην Αθήνα, επειδή εκεί ήταν η θέση μου. Ήταν αποφασιστικές στιγμές και έπρεπε να βρίσκομαι στην Ελλάδα. Η διοίκηση μας όμως σ' εκείνες τις στιγμές δεν είχε με τι να με μεταφέρει. Τότε υποχρεώθηκα να πάω στην αγγλική διοίκηση, όπου ζήτησα να με στείλουν στην πατρίδα. Οι Άγγλοι με ανέβασαν σε ένα αεροπλάνο και έτσι επέστρεψα στην Ελλάδα. Την επιστροφή μου στην πατρίδα μέσω της αγγλικής διοίκησης αυτός ο σύντροφος τη θεωρεί σα να έγινα εγώ πράχτορας των Άγγλων, πράγμα που δεν είναι αλήθεια.
Ο Στάλιν επενέβηκε και είπε:
— Εντάξει, κι αυτό το ζήτημα έληξε. Η συνάντηση τελείωσε!
Ο Στάλιν σηκώθηκε, έδωσε το χέρι του σ' όλους με τη σειρά και πήγαμε να βγούμε. Η αίθουσα ήταν μεγάλη και, όταν φτάσαμε κοντά στην πόρτα της εξόδου, ο Στάλιν μας φώναξε:
— Σταθείτε λιγάκι σύντροφοι! Αγκαλιαστείτε, σύντροφε Χότζα και σύντροφε Ζαχαριάδη!
Και αγκαλιαστήκαμε.
Όταν βγήκαμε έξω ο Μήτσος Παρτσαλίδης πρόσθεσε:
— Δεν υπάρχει κανείς άλλος σαν τον Στάλιν, αυτός φέρθηκε σαν πατέρας μας. Τώρα το καθετί είναι ξεκάθαρο.
Έτσι έκλεισε αυτή η αντιπαράθεση στο Στάλιν.
1. Στην επιστολή του Προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου των Ελλήνων προς το σύντροφο Ενβέρ Χότζα, στις 10 Σεπτέμβρη 1944, μεταξύ άλλων, αναφέρεται: «Οι Έλληνες και οι Αλβανοί είναι οι δύο αρχαιότατοι λαοί της Βαλκανικής, συνδεμένοι με δεσμούς αίματος, με κοινές παραδόσεις και κοινούς αγώνες. Κοινή είναι η τύχη τους. Η κοινότητα των συμφερόντων τους σφυρηλατείται και στερεώνεται σήμερα με νέους δεσμούς, με τις αμέτρητες σπονδές αιμάτων, με τις ατέλειωτες θυσίες, που προσφέρουν οι δύο λαοί στον αγώνα, που διεξάγουν στο πλευρό των μεγάλων μας συμμάχων, για την ανάκτηση της εθνικής τους ελευθερίας.
Καμιά διαφορά και αντίθεση δε χώριζε και στο παρελθόν τους δύο γειτονικούς λαούς της Ελλάδας και της Αλβανίας. Μόνο η αντιλαϊκή πολιτική ορισμένων πολιτικών, απ' αυτούς που εκυβέρνησαν τις τελευταίες δεκαετηρίδες τις δύο χώρες, κρατούσε τους δύο φίλους λαούς μακριά τον έναν από τον άλλο. Μα οι προκαταλήψεις και οι μηχανορραφίες διαλύθηκαν μέσα στον κοινό αγώνα για το διώξιμο του ίδιου εχθρού, των βαρβάρων καταχτητών. Από τον κοινό αυτό αγώνα βγαίνουν αναγεννημένες η Ελλάδα και η Αλβανία. Οι δύο λαοί θα ζήσουν στο μέλλον όχι μόνο σε σχέσεις καλού γείτονα, αλλά σε ατμόσφαιρα αρμονικής συνεργασίας και αδιατάρακτης φιλίας. Πρώτος όρος ανοικοδόμησης των Βαλκανίων απ' τα ερείπια που συσσώρευσαν οι καταχτητές είναι η στενή συνεργασία, η εγκάρδια συνεργασία ανάμεσα τους».
2. Είναι δημόσια γνωστό ότι ενώ γύριζε από την 5η Ολομέλεια του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, όπου και απαλλάχτηκε απ' όλα τα κομματικά λειτουργήματα με το πρόσχημα ότι ήταν άρρωστος, ο στρατηγός Μάρκος Βαφειάδης έπεσε σε ένοπλη ενέδρα κοντά στα σύνορα με την Αλβανία, προς τα οποία και πήγαινε. Αυτός και τα πρόσωπα που τον συνόδευαν γλύτωσαν από το σίγουρο θάνατο μόνο χάρη στην επέμβαση των αλβανών συνοριακών φρουρών και στα προστατευτικά πυρά τους, πράγμα που έκαμε δυνατό να μπουν σώοι και αβλαβείς στο αλβανικό έδαφος.
Όπως λέγεται, ο Μάρκος απαλλάχτηκε από τα κομματικά λειτουργήματα λόγω των πολιτικών και στρατιωτικών αντιθέσεων που είχε με το Ζαχαριάδη, Γενικό Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, και η ενέδρα κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα ήταν οργανωμένη για τη σωματική εξόντωση του Μάρκου.
Στο βιβλίο του «Καπετάν Άρης», ο έλληνας συγγραφέας Κωστής Παπακό-γκος γράφει: «Με ολάνοιχτη καρδιά δέχτηκαν οι παρτιζάνοι του Χότζα τους έλληνες αντάρτες και φανέρωσαν μΰθιο σέβας στον κοσμοξάκουστο πολέμαρχο τους Άρη Βελουχιώτη, για την τιμή που τους έλαχε, να τον καλωσορίσουν πρώτοι στη Λαϊκή τους Δημοκρατία. Του πρόβαλαν ευτύς να κάτσει όσο ήθελε, να τον φιλέψουν, να ξαποστάσει και μετά ματαγύριζε στον τόπο του. Αν το "θελε ακόμα, μπορούσε να κάτσει φιλοξενούμενος για πάντα στη χώρα τους, όπως το κάμαν πολλοί καπεταναίοι, που ξέφυγαν απ" τ' άγριο κυνηγητό στην Ελλάδα».

ΟΙ ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΕΧΟΥΝ ΖΗΣΕΙ ΣΕ ΑΔΕΡΦΙΚΗ ΦΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ
Αξιότιμε κύριε Γιάννη Καραμπίστη,
Ολόκαρδα σας ευχαριστώ για το γράμμα και τις θερμές ευχές που μου στείλατε με την ευκαιρία της Πρωτοχρονιάς και για τη χαρά και τα αισθήματα αγάπης που εκφράζετε σ' αυτό για τις επιτυχίες που σημείωσε ο λαός μας.
Επωφελούμενος από την ευκαιρία που μου δίνεται να απαντήσω στο γράμμα σας, θέλω να τονίσω ότι ο αλβανικός λαός τρέφει αγάπη και εκτίμηση για τον αδερφό ελληνικό λαό και θα προσπαθήσει να αυξήσει τη φιλία μ' αυτόν το λαό, που από αιώνες εσείς οι Αρβανίτες ζήσατε σε αδερφική φιλία και συμμεριστήκατε τις χαρές και τις λύπες.
Κι εγώ σας εύχομαι οικογενειακώς χρόνια πολλά τον Καινούργιο Χρόνο και εσάς μακρά ζωή και ευτυχισμένη!
Τίρανα, 9 Γενάρη 1980
Ενβέρ Χότζα

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΛΟΠΡΟΑΙΡΕΤΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ
Αξιότιμε κύριε Λάμπρο Μάλαμα1,
Σας ευχαριστώ για το καλοπροαίρετο βιβλίο σας2 για την Αλβανία που μου στείλατε τελευταία. Είναι για μένα ένα πολύτιμο ενθύμιο από έναν ειλικρινή φίλο του αλβανικού λαού, είναι ένας νέος λίθος στο θεμέλιο της παραδοσιακής φιλίας μεταξύ των δύο χωρών μας, για την οποία έχουν εργαστεί στο παρελθόν και συνεχίζουν να εργάζονται και σήμερα οι πιο προοδευτικοί και πατριώτες άνθρωποι, πιστοί γιοι του αδερφού ελληνικού λαού.
Μ' αυτή την ευκαιρία, μαζί και με τη σύζυγο μου τη Νετζμίε, σας στέλλουμε τα καλύτερα συγχαρητήρια μας. Σας εύχομαι με την ευκαιρία του Νέου Έτους 1981 υγεία, ευτυχία και συνεχείς επιτυχίες στο δημιουργικό σας έργο! Πολλούς χαιρετισμούς από μένα και τη Νετζμίε και στην αξιότιμη σύζυγο σας.
Ενβέρ Χότζα
Τίρανα, 30 Δεκέμβρη 1980
1. Έλληνας συγγραφέας.
2. Πρόκειται για το βιβλίο «Αλβανία - Η νύφη των Αετών».

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 8 ΜΑΗ 1981
ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΥ ΡΙΧΝΕΙ ΦΩΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
Ο έλληνας συγγραφέας Κωστής Παπακόγκος, πρόσφυγας στη Σουηδία, μου έστειλε τελευταία στα ελληνικά το βιβλίο του «Καπετάν Άρης», σημαντική συμβολή των ελλήνων πατριωτών και επαναστατών, που βοηθεί να ριχτεί φως για την αλήθεια σχετικά με το κίνημα της Αντίστασης και σχετικά με τον αγώνα του ηρωικού λαού της Ελλάδας κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ενάντια στους ιταλογερμανούς ναζιφασίστες καταχτητές και στις εσωτερικές αντιδραστικές δυνάμεις.
Στον Κωστή Παπακόγκο έστειλα σήμερα ένα γράμμα ευχαριστίας.

ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ, ΕΝΔΟΞΟΣ ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ
Αξιότιμε κύριε Κωστή Παπακόγκο,
Έλαβα τελευταία το πολύτιμο βιβλίο σας «Καπετάν Άρης» με την πολύ εγκάρδια αφιέρωση σας, για τα οποία σας εκφράζω τις ευχαριστίες μου.
Το γενναίο καπετάν Άρη Βελουχιώτη, δεν πρόλαβα να τον γνωρίσω προσωπικά, αλλά ήμουν ενημερωμένος για την πολιτική και αγωνιστική του δραστηριότητα που ανέπτυξε ενάντια στους καταχτητές εχθρούς και τους έλληνες συνεργάτες τους, γι' αυτό και τον αγαπούσα και τον θεωρούσα ως συναγωνιστή, που πολέμησε ηρωικά μέχρι την υπέρτατη θυσία για την απελευθέρωση του αδερφού ελληνικού λαού. Τις απόψεις μου για την προσωπικότητα και τη φυσιογνωμία του καπετάν Άρη είχα εκθέσει και στο Ι. Β. Στάλιν. Έχω κάνει υψηλή εκτίμηση του επαναστατικού του έργου, της αφοσίωσης του προς τον ελληνικό λαό και τον κομμουνισμό και έχω καταδικάσει με αγανάχτηση εκείνους που επιχείρησαν να σπιλώσουν αυτόν τον εξαίρετο αγωνιστή της Ελληνικής Αντίστασης.
Κύριε Κωστή Παπακόγκο,
Το βιβλίο σας είναι σημαντική συμβολή των ελλήνων πατριωτών και επαναστατών διότι βοηθάει να ριχτεί φως στην αλήθεια σχετικά με το κίνημα της Αντίστασης και τον αγώνα του ηρωικού λαού της Ελλάδας κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ενάντια στους ναζιφασίστες καταχτητές και τους ντόπιους προδότες. Θα το διαβάσω με ευχαρίστηση το βιβλίο, αμέσως μόλις μου το μεταφράσουν οι σύντροφοι μου της ελληνικής μειονότητας, που ζούνε με τον αλβανικό λαό σε αδελφοσύνη και ατσάλινη ενότητα και, όπως λέει ο λαός μας, πιότερο κι από αδέρφια, και θα έχω τότε πιο πλήρη τη ζωή αυτού του μεγάλου επαναστάτη, αυτού του ένδοξου γιου του γενναίου, φιλελεύθερου και προοδευτικού λαού σας.
Σας ευχαριστώ και πάλι από καρδιάς που με θυμηθήκατε, καθώς και για το πολύτιμο βιβλίο που μου στείλατε.
Τίρανα, 8 Μάη 1981
Δικός σας Ενβέρ Χότζα

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 5 ΙΟΥΝΗ 1981
η τιτοικη Γιουγκοσλαβία, ο ασθενησ των βαλκανιων, ελισσεται να βαλει φωτια στη βαλκανικη
Η σερβο-ρώσικη μηχανορραφία υποδαυλίζει την αλβα-νο-ελληνική εχθρότητα.

Σημειώσεις'
Να τι έλεγε το ΤΑΝJUG χθες, στις 4 Ιούνη: «Τα Τίρανα, διαμέσου των διπλωματικών αντιπροσωπειών τους στην Ουάσιγκτον και στην έδρα των Ενωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη, καθώς και διαμέσου των διαφόρων επιστημονικών και πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στις ΕΠΑ, διένειμαν έναν πολιτικό χάρτη της «μεγάλης Αλβανίας», στον οποίο μπάζουν και εδάφη της ελληνικής Ηπείρου από την Πρέβεζα ως τη Φλώρινα, συμπεριλαμβάνοντας τις πόλεις Γιάννινα, Ηγουμενίτσα, Κόνιτσα κ.λπ., που τα ονομάζουν «περιοχή της Τσαμουριάς "κατεχόμενη από την Ελλάδα"» και πρόσθετε ότι, γι' αυτό το θέμα στην ελληνική βουλή υποβλήθηκε μια ερώτηση στον υπουργό Εξωτερικών και ότι η εφημερίδα «Ακρόπολις» έχει δημοσιεύσει ένα σχόλιο ενάντια στον «αλβανικό επεκτατισμό» και στους «διωγμούς στην ελληνική μειονότητα στην Αλβανία» κ.λπ.
— Αυτή η μηχανορραφία της μεγαλοσέρβικης φατρίας και των υπηρεσιών της, που έγινε με βάση μεσαιωνικά σχήματα, είναι από τις πιο βρώμικες, μα και από τις πιο επικίνδυνες. Είναι έργο της γιουγκοσλάβικης μυστικής αστυνομίας, οι πράκτορες της οποίας βρίσκονται και δρουν στις διπλωματικές αντιπροσωπείες της Γιουγκοσλαβίας στην Ουάσιγκτον, στη Νέα Υόρκη και σε άλλες αμερικάνικες πόλεις. Είναι αυτοί οι πράκτορες που μεεξουσιοδότηση των επίσημων κύκλων της Γιουγκοσλαβίας και σε συντονισμό και συνεργασία με την πιο μαύρη μεγαλοελληνική σωβινιστική αντίδραση, που ζει στις ΕΠΑ, οργάνωσαν μια τέτοια αντιαλβανική και ανθελληνική επινόηση.
— Οι συκοφαντίες της γιουγκοσλάβικης UDΒ έχουν το σενάριο στις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ακριβώς όταν είναι γνωστό πως η χώρα μας δεν διατηρεί διπλωματικές σχέσεις με τις ΕΠΑ και συνεπώς δεν έχει κανένα είδος διπλωματικής αντιπροσωπείας στην Ουάσιγκτον, όταν η αντιπροσωπεία μας στα Ενωμένα Έθνη δεν μπορεί, επειδή δεν της επιτρέπεται, να βγει ούτε βήμα έξω από την περιοχή του Μανχάττταν, την καθορισμένη ειδικά για τους ανθρώπους της αντιπροσωπείας μας. Λένε ότι οι τελευταίοι έχουν διαμοιράσει δήθεν αυτούς τους λεγόμενους χάρτες και στην έδρα των Ενωμένων Εθνών. Όμως αυτό εύκολα μπορεί να ερευνηθεί από τα όργανα της για να αποκαλυφθεί το επικίνδυνο ψέμα. Οι άνθρωποι που είναι εδώ τοποθετημένοι έχουν καθήκον να ερευνήσουν την υπόθεση και να καταγγείλουν τους αυτουργούς.
— Με αυτό το δημοσίευμα δεν σκοπεύουμε να κάνουμε πολεμική στην κυρία Τσουδερού1 που κατά το ΤΑΝJUG έκαμε ερώτηση στη Βουλή στον κύριο Μητσοτάκη2. Αυτή έχει το δικαίωμα να κάμει όχι μια μα εκατόν μια ερωτήσεις γι' αυτή την επινόηση και πρόκληση των Γιουγκοσλάβων και απομένει στον κύριο Μητσοτάκη να απαντήσει σ' αυτές.
— Δεν επιθυμούμε επίσης να κάνουμε πολεμική σε εκείνα τα όργανα του ελληνικού Τύπου που αναφέρει το ΤΑΝJUG για να παραστήσει την επικίνδυνη μηχανορραφία του, να κάνουμε πολεμική για τους παράλογους ισχυρισμούς τους γύρω από τις διεκδικήσεις επί των αλβανικών εδαφών, που αυτοί τα ονομάζουν «Βόρειο Ηπειρο». Αυτή η ιστορία από καιρό και για πάντα έχει πεθάνει και δεν υπάρχει η παραμικρή ευκαιρία που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν μήλο έριδας μεταξύ των δύο χωρών μας, από τη γιουγκοσλάβικη κυβέρνηση και τη μυστική αστυνομία της, που σκάρωσαν τη «μεγαλοφυή» ανακάλυψη του μυστηριώδους χάρτη που αυτοί προετοίμασαν.
— Ποτέ η μεγαλοελληνική αντιδραστική ομάδα είτε στην Ελλάδα είτε στις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, δεν έπαυσε να συκοφαντεί. Πολλά κακά έχουν πει αυτοί ενάντια στους Αλβανούς, με πολλά εγκλήματα μας φόρτωσαν ενάντια στην ελληνική μειονότητα που ζει ευτυχισμένη στη Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας, χάρτες διάφορους έχουν τυπώσει για να καθορίσουν «τα σύνορα μέχρι πού εκτείνεται η Βόρειος Ήπειρος» τους, όμως ποτέ δεν εκδώσαν κανένα χάρτη για να πουν ότι οι Αλβανοί έχουν εδαφικές διεκδικήσεις στο ελληνικό έδαφος, ότι ζητούν την Άρτα, την Πρέβεζα, τα Γιάννινα και ως τη Φλώρινα, ή και πιο πέρα, όπως ισχυρίζεται το ΤΑΝJUG. Όχι μόνον τόσο, αλλά ποτέ ο Τύπος τους και οποιαδήποτε ελληνική κυβέρνηση μέχρι τώρα δε μίλησε για κάποιο παρόμοιο ζήτημα, γιατί ούτε προβλήθηκαν αξιώσεις από μέρους μας, ούτε ανακινήθηκε ποτέ αυτό το ζήτημα από μας.
__Έτσι, στα καλά καθούμενα, ένα ωραίο πρωί, ύστερα από τα τραγικά
γεγονότα που οι γιουγκοσλάβοι σωβινιστές προκάλεσαν στην Κοσόβα1, όπου για τρίτη και τέταρτη φορά η σέρβικη μυστική αστυνομία και ο στρατός εφάρμοσαν μια τρομαχτική γενοκτονία ενάντια στους Αλβανούς που ζουν στα εδάφη τους στη Γιουγκοσλαβία, μας έβγαλαν πως εμείς οι Αλβανοί μοιράσαμε τάχα στην Ουάσιγκτον και στην έδρα των Ενωμένων Εθνών κάποιον «χάρτη», όπου μέσα στα σύνορα της Λαϊκής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αλβανίας μπάσαμε και την Τσαμουριά!
— «Μεγαλοφυής εφεύρεση» της σατανικής γιουγκοσλάβικης αστυνομίας για να χαλάσει την καλή φιλία που υπάρχει ανάμεσα στη σοσιαλιστική Αλβανία και τη δημοκρατική Ελλάδα, πράγμα που δε συμφέρει στους μεγα-λοσέρβους και τους κρυφούς σοβιετικούς συμμάχους τους, οι οποίοι στήνουν αυτή την πρόκληση για να αποκρύψουν τη γενοκτονία στην Κοσόβα και για να «επιβεβαιώσουν» ότι «οι Αλβανοί όχι μόνο επεμβαίνουν στα εσωτερικά της Γιουγκοσλαβίας, αλλά επεμβαίνουν και έχουν εδαφικές διεκδικήσεις και προς την Ελλάδα» και, για να συμπληρώσουν το θεώρημα, συμπεραίνουν ότι «οι Αλβανοί είναι εθνικιστές, σωβινιστές, ιρρεδεντιστές». Συμβουλεύουμε τη σέρβικη μυστική αστυνομία τη φαντασία της γύρω από τον μεγαλοαλβανικό «σωβινισμό» με τη συνοδεία ασπρόμαυρων ή έγχρωμων χαρτών, να την επεκτείνει και στην Τουρκία, επειδή και εκεί κατοικούν Αλβανοί, γιατί όχι και στην Ιταλία όπου 5 αιώνες πριν έχουν μεταναστεύσει εκεί Αρβανίτες. Συνεπώς και γι' αυτούς μπορείτε να κάνετε χάρτες και να τους μοιράσετε στους δρόμους των Ενωμένων Πολιτειών της Αμερικής ή κάποιος άλλης χώρας.
— Εμείς λέμε στους μεγαλοσέρβους πως η φιλία του αλβανικού λαού με τον ελληνικό λαό ήταν στους αιώνες από τις καλύτερες και τις πιο ειλικρινείς. Το ίδιο και σήμερα αναδομείται μια τέτοια φιλία που εσείς και οι σύμμαχοι σας στα χαμένα προσπαθείτε να τη χαλάσετε.
— Μια τέτοια φιλία ποτέ δεν υπήρξε με τους μεγαλοσέρβους, γιατί αυτοί ήταν πονηροί, σωβινιστές και καταπιεστές.
Ακριβώς για να συγκαλύψετε τα αιματηρά εγκλήματα που κάνετε στην Κοσόβα, εσείς, κύριοι του Βελιγραδίου, μιλάτε με το στόμα και την πέννα κάποιου βορειοηπειρώτη σωβινιστή δημοσιογράφου, πληρωμένου από σας, γύρω από τα «εγκλήματα γενοκτονίας προς την ελληνική μειονότητα στην Αλβανία, τη φυλάκιση πλέον του μισού μειονοτικού πληθυσμού» και άλλες συκοφαντίες αυτού του είδους.
Κύριοι γιουγκοσλάβοι πράκτορες, αυτό το ψέμα και η συκοφαντία είναι πολύ χροντροκομμένα, όμως αυτές οι επινοήσεις σας δεν μας ανησυχούν γιατί, στην πραγματικότητα, σας ξεσκεπάζουν στα μάτια της παγκόσμιας κοινής γνώμης και εμείς δημοσιεύουμε τις «ανακαλύψεις» σας για να σας γνωρίσει καλά και ο ελληνικός λαός, και ο αλβανικός λαός, και η ελληνική μειονότητα στην Αλβανία.
— Εσείς καμώνεστε σαν να σας ανησυχεί «η ζωή και η τύχη» της ελληνικής μειονότητας της ΛΣΔ της Αλβανίας! Αφού θέλετε να γνωρίσετε τη ζωή και την τύχη τους, σας λέμε:
Η ελληνική μειονότητα χαίρει όλα τα δικαιώματα που έχουν και οι άλλοι πολίτες της Δημοκρατίας μας. Αυτά είναι επικυρωμένα στο Σύνταγμα της ΛΣΔΑ και εφαρμόζονται με αυστηρότητα. Προς τα μέλη της δεν υπάρχει καμιά διάκριση στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πεδίο. Σ' αυτούς είναι εγγυημένη και τους δημιουργήθηκαν συνθήκες για την ελεύθερη χρήση και καλλιέργεια της μητρικής γλώσσας, της διαφύλαξης και της ανάπτυξης της κουλτούρας, του φολκλόρ και των παραδόσεων τους. Σε κάθε χωριό της ελληνικής μειονότητας υπάρχουν σχολεία διαφόρων κατηγοριών και στα δημοτικά το μάθημα γίνεται στη μητρική ελληνική γλώσσα. Για τη μειονότητα εκδίδονται μια εφημερίδα και πολλά βιβλία στην ελληνική. Κάθε νέος ή νέα που περατώνει οποιουδήποτε είδους παιδεία, μέση ή ανώτατη, και τέτοιοι είναι εκατοντάδες και χιλιάδες, έχει εξασφαλισμένη τη θέση δουλειάς πριν ακόμα τελειώσει τις σπουδές όχι μόνο στην περιοχή του, αλλά παντού στην Αλβανία. Οι διευθύνοντες όλων των οργάνων εξουσίας στις μειονοτικές περιοχές, οι πρόεδροι των γεωργικών συνεταιρισμών, οι κομματικοί γραμματείς και γραφεία, οι δικαστές, οι δάσκαλοι, οι γεωπόνοι, οι γιατροί και οι λοιποί ειδικοί είναι γιοι και θυγατέρες των μειονοτικών οικογενειών. Οι Αλβανοί και οι μειονοτικοί μαζί αγωνίστηκαν και έκαμαν θυσίες και μαζί νίκησαν. Οι Αλβανοί είχαν υποφέρει πολύ, όμως οι μειονοτικοί ακόμα πιο πολύ, γι* αυτό το Κόμμα και η εξουσία σκέφτηκαν πως αυτοί έπρεπε να βοηθηθούν με προτεραιότητα και έτσι έγινε. Στους κάμπους της Δρό-πολης και του Βούρκου όπου ζει το μεγαλύτερο μέρος της μειονότητας έχουν γίνει μεγάλες επενδύσεις, πράγμα που επέδρασε άμεσα στη βελτίωση της ζωής του λαού. Τα μειονοτικά χωριά είναι από τα πιο ανθισμένα στην Αλβανία. Παντού χτίστηκαν καινούργια σπίτια, παντού υπάρχουν ηλεκτρικό φως, υδραγωγεία, παιδικοί και βρεφικοί σταθμοί, νοσοκομεία ή ιατρεία, σπίτια και εστίες πολιτισμού, πλατύ εμπορικό δίχτυο.
— Έλληνες πολίτες κάθε κατηγορίας και κάθε επαγγέλματος επισκέφτηκαν τη σοσιαλιστική Αλβανία. Πήγαν και στα μειονοτικά χωριά, συνομίλησαν ελεύθερα με τους μειονοτικούς, έφαγαν στα σπίτια τους, τραγούδη-
σαν και χόρεψαν μαζί και έχουν γράψει και γράφουν συνεχώς με μεγάλη συμπάθεια για ό,τι είδαν και άκουσαν στην Αλβανία και στη μειονότητα. Με βεβαιότητα και με δίκιο αυτοί θα αγανακτήσουν για τις τερατώδικες συκοφαντίες των γιουγκοσλάβων τιτοϊκών.
— Θέλουν δε θέλουν οι Γιουγκοσλάβοι και οι σύμμαχοι τους, οι σχέσεις μεταξύ της Αλβανίας και της Ελλάδας δυνάμωσαν και θα δυναμώσουν σε κάθε πεδίο της ζωής.
— Συμπερασματικά, εμείς απορρίπτουμε με αγανάκτηση αυτή την ποταπή επινόηση που είναι συνέχεια πολλών άλλων επινοήσεων των τιτοϊκών.
Η Γιουγκοσλαβία, γέννημα της Συνθήκης των Βερσαλλιών, παρ' όλο που οι λαοί της έκαμαν ηρωικό αγώνα ενάντια στο ναζιφασισμό, κληρονόμησε, φύλαξε και ρίχνει στο βαμμένο από αίμα τραπέζι όλες τις μηχανορραφίες που εκείνον τον καιρό συνοψίστηκαν με το όνομα «Βαλκανικά προβλήματα». Η τιτοϊκή φατρία και και προπαντός εκείνη η μετατιτοϊκή αποπειράται να μετατρέψει τα Βαλκάνια και την ίδια την Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστι-κή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας σε μπαρουταποθήκη. Τα γεγονότα δείχνουν πως μέσα στην Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, ανάμεσα στις διάφορες φατρίες υπάρχουν διαφωνίες που μπορεί να ξεσπάσουν σε διεθνικές συγκρούσεις. Με τη Βουλγαρία οι διαφωνίες άρχισαν για τη Μακεδονία, την Κοσόβα τη μάτωσαν, στην Αλβανία επιτίθενται χωρίς λόγο και, σε συνεργασία με τους βορειοηπειρώτες, υποκινούν και στήνουν αντιαλβανικές μηχανορραφίες.
— Η μεγαλοσέρβικη φατρία έχει ανάψει το φυτίλι και άρχισε το πυρ. Από μέρους μας γίνεται το παν για να σταματήσει η καταστροφή που θέλουν να προκαλέσουν οι μεγαλοσέρβοι, όμως κάθε μέρα και περισσότερο αυτοί κλιμακώνουν τις ενέργειες ενάντια στους Αλβανούς που ζουν στη Γιουγκοσλαβία και ενάντια στη Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας.
— Μ' αυτή την ευκαιρία εμείς προειδοποιούμε την παγκόσμια κοινή γνώμη να μην παραμένει ουδέτερη, ούτε και αδιάφορη, γιατί μπορεί να συμβούν ανεπανόρθωτα πράγματα. Όμως, αν συμβεί τίποτε, και όχι από φταίξιμο μας, θα πάθει όχι μόνο η Γιουγκοσλαβία, αλλά και η ειρήνη στην Ευρώπη, μπορεί και στον κόσμο, να μπει σε κίνδυνο. Δεν πρέπει να επαναληφθεί το Σαράγεβο!
Τα παθήματα πρέπει να γίνουν μαθήματα για την ανθρωπότητα και το γεγονός του Σαράγεβου θα γίνει μάθημα όταν θα μελετηθούν αντικειμενικά και ρεαλιστικά τα αίτια που το προκάλεσαν και ό,τι συνέβηκε ύστερα απ' αυτό το γεγονός. Όπως και να έχει, με την τύχη της σοσιαλιστικής Αλβανίας και με τους Αλβανούς που ζουν στη Γιουγκοσλαβία δε θα μπορέσουν να παίξουν πια όπως μετά το Σαράγεβο, και μετά τη Συνθήκη των Βερσαλλιών.
Οι σημειώσεις αυτές χρησίμευσαν στο συγγραφέα να γράψει το άρθρο: «Η τι-τοϊκή Γιουγκοσλαβία, ο ασθενής των Βαλκανίων, υποδαυλίζει την αλβανό - ελληνική εχθρότητα», «Ζέρι ι Πόπουλλιτ», II Ιούνη 1981.
2 Βιργινία Τσουδερού, μέλος του Ελληνικού Σοσιαλιστικού Δημοκρατικού Κόμματος.
3 Τότε υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας.
4. Την άνοιξη του 1981 η γιουγκοσλάβικη ηγεσία, χρησιμοποιώντας το στρατό και τα τανκς, εξαπέλυσε μια άγρια τρομοκρατία σε βάρος του λαού της Κοσόβας που ξεσηκώθηκε με ισχυρές διαδηλώσεις ενάντια στις αδικίες, ζητώντας η Κοσόβα να ανακηρυχτεί Δημοκρατία στα πλαίσια της Γιουγκοσλάβικης Ομοσπονδίας.

ΤΕΤΑΡΤΗ 21 ΟΧΤΩΒΡΗ 1981
ΝΕΑ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, πρόεδρος του κόμματος «Πανελλήνιο Σοσια-λιστικό Κίνημα», που νίκησε στις γενικές βουλευτικές εκλογές, σχημάτισε τη νέα ελληνική κυβέρνηση και σήμερα ορκίστηκε ενώπιον του προέδρου Καραμανλή.
Κατά την εκλογική καμπάνια, ο Παπανδρέου έχει δώσει πολλές υποσχέσεις τόσο για ό,τι αφορά το ξεπέρασμα των βαριών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης, όπως είναι η ανεργία, οι υψηλές τιμές, η πτώση του βιοτικού επιπέδου, δηλαδή για αλλαγές στη βαριά οικονομική κατάσταση της χώρας, όσο και στο χώρο της εξωτερικής πολιτικής.

ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΟΠΟΙΟΥΔΗΠΟΤΕ ΝΑ ΒΑΛΕΙ ΣΦΗΝΕΣ ΣΤΗ ΦΙΛΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ, ΘΑ ΑΠΟΤΥΧΟΥΝ
ΝΟΕΜΒΡΗ 1981

Άρχισε τις εργασίες του στα Τίρανα το 8ο Συνέδριο του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας. Στην έκθεση σχετικά με τη δράση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας, ο σύντροφος Ενβέρ Χότζα μίλησε για τους μεγαλειώδεις μετασχηματισμούς που έγιναν στη χώρα μας, για τις λαμπρές προοπτικές που αναμένουν το λαό μας. Έκανε επίσης ανάλυση των σημερινών πολιτικών προβλημάτων, στάθηκε στην κατάσταση στα Βαλκάνια, αναφερόμενος και στο ζήτημα των σχέσεων της χώρας μας με την Ελλάδα.
Τα προβλήματα των Βαλκανίων είναι τα ίδια που απασχολούν την Ευρώπη γενικά, αλλά εδώ εξ αιτίας της στρατηγικής θέσης που κατέχει η χερσόνησος αυτή και των παλιών ερίδων, οι διενέξεις είναι πιο οξυμμένες και οι κίνδυνοι μεγαλύτεροι.
Η κατάσταση γίνεται πιο περίπλοκη και από το γεγονός ότι οι υπερδυνάμεις, ξεκινώντας από τα ηγεμονιστικά τους συμφέροντα και από την επιθυμία να μετατρέψουν τα Βαλκάνια σε «μόνιμη μπαρουταποθήκη», προσπαθούν να αναζωπυρώσουν τα πάθη και τα σωβινιστικά αισθήματα, να βάλουν αντιμέτωπους τους λαούς και τις χώρες των Βαλκανίων, να εμποδίσουν την ομαλή ανάπτυξη και τη θετική κατεύθυνση των σχέσεων ανάμεσα τους, να υπονομεύσουν την ενίσχυση της φιλίας ανάμεσα στους γειτονικούς λαούς.
Οι κίνδυνοι στα Βαλκάνια αυξαίνουν προπαντός και από τη συμμετοχή μερικών χωρών στους στρατιωτικούς και οικονομικούς συνασπισμούς των υπερδυνάμεων, από την ύπαρξη ξένων στρατιωτικών βάσεων, από την άδεια εισόδου και παραμονής στα λιμάνια και τα χωρικά τους ύδατα των αμερικάνικων και σοβιετικών πολεμικών στόλων κλπ.
Οι εξελίξεις αυτές δημιουργούν εντάσεις και κυοφορούν κινδύνους για τους βαλκανικούς λαούς. Σε κάθε κατεύθυνση και σε κάθε άποψη αυτές είναι αντίθετες με τις προσπάθειες και τους ειλικρινείς πόθους των λαών των Βαλκανίων για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης, της κατανόησης και μιας πραγματικής συνεργασίας μεταξύ των χωρών της χερσονήσου μας.
Η Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας εμμένει στην άποψη ότι σήμερα οι αληθινοί πόθοι των λαών των Βαλκανίων, η ειρήνη και η σταθερότητα σ' αυτή την περιοχή μπορεί να εξυπηρετηθούν καλύτερα μην επιτρέποντας στις ιμπεριαλιστικές υπερδυνάμεις να επεμβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις των χωρών της περιοχής μας και κάνοντας συγκεκριμένα και εποικοδομητικά βήματα για τη θετική ανάπτυξη των σχέσεων με βάση την πολιτική της καλής γειτονίας. Η κατάσταση στα Βαλκάνια θα βελτιωνόταν πολύ αν οι βαλκανικές χώρες αναλάμβαναν επίσημα την υποχρέωση να μην επιτρέψουν στις υπερδυνάμεις ώστε από το έδαφος τους να απειληθεί και να διακινδυνεύσει άλλη γειτονική χώρα. Η σοσιαλιστική Αλβανία, όπως στο παρελθόν έτσι και στο μέλλον θα εμμένει με συνέπεια σ' αυτή την πολιτική και θα καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε στις σχέσεις της με τα γειτονικά κράτη να επικρατεί ο αμοιβαίος σεβασμός και η πραγματική κατανόηση...
Η Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας έχει αφιερώσει ιδιαίτερη προσοχή στην ενίσχυση των φιλικών σχέσεων με την Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια οι σχέσεις αυτές αναπτύχθηκαν παραπέρα σ" όλους τους τομείς. Οι εμπορικές ανταλλαγές διευρύνθηκαν και αναπτύσσονται με επιτυχία σε όφελος των δύο πλευρών. Η συνεργασία στον τομέα της κουλτούρας, η ανταλλαγή καλλιτεχνικών συγκροτημάτων, οι αμοιβαίες επισκέψεις των ανθρώπων της τέχνης, της παιδείας και της επιστήμης βοήθησαν να γνωρίσουν ακόμα καλύτερα οι λαοί μας τις επιτεύξεις και τις προόδους ο ένας του άλλου. Αυτές συνέβαλαν στην ενίσχυση της αρχαίας και παραδοσιακής φιλίας που συνδέει τις δύο χώρες μας. Πεπεισμένη ότι οι σχέσεις φιλίας και κατανόησης μεταξύ Αλβανίας και Ελλάδας, ανταποκρίνονται, πλέρια στα κοινά* συμφέροντα και πόθους των λαών μας, η ΛΣΔ της Αλβανίας θα καταβάλει και στο μέλλον όλες τις προσπάθειες για τη διεύρυνση και την ανάπτυξη τους.
Διαπιστώνουμε με ικανοποίηση ότι και η ελληνική κυβέρνηση και ο ελληνικός λαός είναι προδιατεθειμένοι και επιθυμούν οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες μας να προωθούνται με βάση τη φιλία και την καλή γειτονία. Τα αισθήματα του αλβανικού λαού και του ελληνικού λαού ταυτίζονται σε πολλές κατευθύνσεις, αυτοί θέλουν το καλό και χαίρονται για τις προόδους ο ένας του άλλου, ξεκινώντας από την αρχή ότι ο καθένας είναι αφέντης στο σπίτι του και στη δουλειά του. Η φιλία ανάμεσα στον αλβανικό λαό και τον ελληνικό λαό είναι μια σταθερή φιλία, αυτή θα δυναμώνει και θα ανθίζει συνεχώς για το καλό των λαών μας, της ειρήνης και της ασφάλειας στα Βαλκάνια. Οι προσπάθειες οποιουδήποτε να βάλει σφήνες στη φιλία αυτή, θα απο-
τύχουν. Εμείς είμαστε πεπεισμένοι ότι τώρα έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες και οι δυνατότητες ώστε με κοινές προσπάθειες να παραμεριστεί κάθε εμπόδιο και να ανοίξει πλατύς δρόμος στην ανάπτυξη καρποφόρων σχέσεων και με αμοιβαίο όφελος μεταξύ των δύο φίλων χωρών μας.

Συνέχεια...

ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ - ΔΥΟ ΦΙΛΟΙ ΛΑΟΙ (1977-1978, μέρος η')

ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΑΠΡΙΛΗ 1977
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
Τελευταία η ελληνική κυβέρνηση έχει κάμει μερικές προτάσεις γύρω από τις σχέσεις με τη χώρα μας. ΓΓ αυτές τις προτάσεις έδωσα στους συντρόφους τις εξής σκέψεις: Την πρόταση για το άνοιγμα της αεροπορικής γραμμής Αθήνα - Τίρανα εμείς μπορεί να τη δεχτούμε γιατί είναι και προς το συμφέρον μας.
Όσον αφορά τα συνοριακά προβλήματα εμείς πρέπει να ζητήσουμε από τους Έλληνες, πρώτο, να διακανονίσουμε τα ορόσημα και, δεύτερο, αυτοί να ακυρώσουν το νόμο τους σχετικά με την «εμπόλεμη κατάσταση με την Αλβανία». Μια τέτοια κατάσταση είναι παράλογη, για το λόγο ότι εμείς τώρα διατηρούμε διπλωματικές σχέσεις με την Ελλάδα. Και πριν απ' αυτές £«ς σχέσεις η ύπαρξη αυτού του νόμου ήταν μεγάλος παραλογισμός γιατί η Αλβανία ποτέ δεν ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση με την Ελλάδα. Η φασιστική Ιταλία ήταν εκείνη που επετέθηκε στην Ελλάδα και όχι η Αλβανία. Πάντα εμείς ήμασταν φίλοι με τον ελληνικό λαό.
Όσο για το θέμα του ανοίγματος του μεθοριακού σημείου της Κακαβιάς, νομίζω πως για τώρα αυτό μπορεί να χρησιμεύσει σαν σημείο πρόσβασης για τις ελληνικές προσωπικότητες, για τον πρεσβευτή, τους υπουργούς ή επιστήμονες που επιθυμούν να περάσουν με αυτοκίνητο από τη γραμμή της Κακαβιάς.

ΔΕΥΤΕΡΑ 23 ΜΑΗ 1977
Η ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΕΝΑΣ ΘΑΥΜΑΣΙΟΣ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΜΑΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ
Επισκέφτηκα σήμερα την Έκθεση «Αλβανική Λαϊκή Κουλτούρα» που άνοιξε με την ευκαιρία της Συνδιάσκεψης Εθνογραφικών Μελετών. Συναντήθηκα με τους συντρόφους Αλέξ Μπούντα' και Στεφανάκι Πόλο2 που με ενημέρωσαν για τη δουλειά που έγινε για να ανοίξει αυτή η έκθεση. Με συνόδευσαν και μου έδωσαν εξηγήσεις για τα διάφορα αντικείμενα στις προθήκες της έκθεσης. Κατά την επίσκεψη αντάλλαξα μ' αυτούς μερικές γνώμες σχετικά με την εθνογραφική επιστήμη σαν θαυμάσιος καθρέφτης της λαϊκής μας κουλτούρας.
Μπροστά στην προθήκη όπου είχε εκτεθεί η αλβανική τζουμπλέτα^, μεταξύ του συντρόφου Ενβέρ Χότζα και των συντρόφων Αλέξ Μπούντα και Στεφανάκι Πόλο έγινε ο παρακάτω διάλογος σχετικά με τη φουστα-νέλλα που διαδόθηκε και στην Ελλάδα:
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΚΙ ΠΟΛΟ: Αυτή είναι η τζουμπλέτα, σύντροφε Ενβέρ.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Ασφαλώς, εσείς διαβάσατε το βιβλίο του Μαγιάνι, για την επιστημονική αυθεντικότητα του οποίου δεν έχω κατά νου μου να συζητήσουμε, αλλά αν το διαβάσατε με προσοχή, θα θυμάστε όταν μιλάει για ένα μέρος της ετρουσκικής ενδυμασίας, που την παρομοιάζει με την τζουμπλέτα μας. Και πραγματικά η ομοιότητα μεταξύ τους είναι τόσο μεγάλη, που φαίνεται πως εκείνο το είδος ενδυμασίας να είναι μια σημερινή τζουμπλέτα, κομμένη σε κείνη την εποχή.
Έχω διαβάσει κάπου ότι η φουστανέλλα μας ήταν μακριά και οι Έλληνες την εκόντηναν. Μάλιστα τώρα αργότερα και μεις την κοντήναμε κάπως σε σύγκριση με εκείνη των πρώτων καιρών. Σήμερα υπάρχουν σε μας δύο είδη φουστανέλλας, μακριά και κοντή.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΑΛΕΞ ΜΠΟΥΝΤΑ: Η ταυτότητα της φουστανέλλας μας είναι ιστορικά αποδειγμένη από πολύ αρχαίους χρόνους. Με τη μεγάλη μετανάστευση των Άρμπερων ή των Αρβανιτών που συνέβηκε τον 14ο αιώνα και προπαντός στις περιοχές που απλώθηκε αυτός ο πληθυσμός, διαδόθηκε και η φουστανέλλα και από δω πέρασε μετά στην Ελλάδα. Αυτός είναι ο λόγος που η φουστανέλλα μας υπάρχει και στους Έλληνες και σε άλλες περιοχές·
ΣΥΝΤΡΟΦΙΣΣΑ ΝΕΤΖΜΙΕ ΧΟΤΖΑ: Ενώ υπάρχουν ορισμένοι σε μας που νομίζουν ότι την ενδυμασία αυτή την πήραμε από τους Έλληνες.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΑΛΕΞ ΜΠΟΥΝΤΑ: Ναι, ναι, έτσι νομίζουν. Να, για παράδειγμα, αυτή που εμείς τη λέμε ενδυμασία των γυναικών της Δρόπολης, είναι στην πραγματικότητα ενδυμασία με μακρόχρονες ρίζες στις αλβανικές εθνογραφικές παραδόσεις. Στην Ελλάδα η ενδυμασία αυτή χρησιμοποιείται και στις περιοχές που κατοικούν Αρβανίτες.
ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ: Έχω μερικά ιστορικά βιβλία των καθηγητών της Αθήνας, από καιρό γραμμένα. Σ' αυτά γίνεται λόγος για μας, και μιλούν με συμπάθεια μεγάλη, για το ρόλο και τη συμμετοχή των Αλβανών στην Επανάσταση του 1821 στην Ελλάδα. Υπάρχουν σ' αυτά και ντοκουμέντα που λένε ότι ο Υψηλάντης έκανε έκκληση στους Αλβανούς: «Εγερθείτε Αλβανοί, να ενωθούμε κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας!».
Ανάφερα αυτά για να τονίσω ότι στην Ελλάδα υπάρχουν άνθρωποι προοδευτικοί και τίμιοι.
1. Πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών της ΛΣΔ της Αλβανίας.
2. Διευθυντής του Ινστιτούτου Ιστορίας.
3. Είδος χαρακτηριστικής αλβανικής ενδυμασίας γυναικών, χωρίς μανίκια, στενή στη μέση και με φαρδύ γύρο.

ΚΥΡΙΑΚΗ 19 ΙΟΥΝΗ 1977
Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΜΑΣ ΘΑ ΣΥΜΒΑΛΛΕΙ ΣΤΟ ΔΥΝΑΜΩΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΔΥΟ ΛΑΩΝ
Χάρηκα πολύ που ο πρεσβευτής μας στην Αθήνα μπόρεσε να εξασφαλίσει την άδεια από τις ελληνικές αρχές για να σταλεί στην Ελλάδα το Κρατικό μας Συγκρότημα Τραγουδιών και Χορών, αποτελούμενο από 80 άτομα. Επίσης οι Έλληνες θα στείλουν σε μας ένα δικό τους συγκρότημα από 60 άτομα. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ καλό πράγμα, γιατί θα συμβάλλει στη φιλία μεταξύ των δύο λαών μας, ανεξάρτητα από τη διαφορά των καθεστώτων.
Το καλλιτεχνικό μας συγκρότημα πηγαίνει στην Ελλάδα με πολύ καλές προθέσεις, με καθαρούς σκοπούς για να δείξει στον αδελφό ελληνικό λαό τις προόδους της χώρας μας και του λαού μας που οικοδομεί το σοσιαλισμό και αυτό δεν το επιβάλλει σε κανέναν. Ας δει ο ελληνικός λαός τη μεγάλη δύναμη που δημιούργησαν σήμερα το Κόμμα και το σοσιαλιστικό μας καθεστώς, πώς αναπτύχθηκαν στη χώρα μας η κουλτούρα και η λαϊκή τέχνη, με τόση μεγάλη ποικιλομορφία, με τόσο λεπτό γούστο, με παραδειγματική ανδρεία, με τιμιότητα που φαίνεται σε κάθε λέξη, σε κάθε τραγούδι και σε κάθε χορό. Ας δει την ικανότητα των ανθρώπων μας, τη σβελτάδα και τον πατριωτισμό τους, ας δει τα διεθνιστικά αισθήματα μας, την ξέχωρη φιλία που τρέφουμε εμείς για τον αδελφό ελληνικό λαό καθώς και την επιθυμία μας να ζούμε σε φιλία μεταξύ μας.
Ο σκοπός λοιπόν της μετάβασης στην Ελλάδα του Συγκροτήματός μας Τραγουδιών και Χορών έχει μεγάλη σημασία για μας. Και το ελληνικό συγκρότημα που θα ' ρθει στην Αλβανία ξέρουμε ότι κι αυτό έχει σκοπό να δείξει στο λαό μας την ανάπτυξη της σύγχρονης ελληνικής τέχνης και κουλτούρας.
Καθώς διαπιστώνουμε έχει τώρα κάποιο χρονικό διάστημα που στην Ελλάδα γίνεται μια θετική προπαγάνδα για τη χώρα μας. Αυτό γίνεται από
ανθρώπους με προαίρεση καλή απέναντι στη χώρα μας και από προοδευτι-κούς παράγοντες. Αυτοί οργανώνουν συσκέψεις, εσπερίδες, προβολές κινη-ματογραφικών ταινιών μας, αγοράζουν και τους αρέσουν πολύ αυτά τα φιλμ, γιατί, ανεξάρτητα που στην Ελλάδα υπάρχει το καπιταλιστικό καθεστώς, α-κόμα και στοιχεία της συντηρητικής αστικής τάξης, όταν βλέπουν τα τόσο ωραίαδικά μας φιλμ, που μιλούν για τη ζωή και την καθαρή συνείδηση, την ορμητική επαναστατική ανάπτυξη της νεολαίας μας, λένε: «Αυτά είναι φιλμ για τη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας». Γι' αυτό το λόγο τα δικά μας φιλμ έ-χουν κάνει μεγάλη εντύπωση στις γραμμές των προοδευτικών ανθρώπων στην Ελλάδα.
Η μετάβαση του Κρατικού μας Συγκροτήματος Λαϊκών Τραγουδιών και Χορών στην Ελλάδα θα δημιουργήσει αναμφίβολα συμπάθεια και ενθουσια- σμό ακόμα μεγαλύτερο απ' ό,τι δημιούργησαν εκεί οι εβδομάδες του αλβα- νικού φιλμ, για λόγους που είτε στην Αθήνα, είτε στη Θεσσαλονίκη, στον Πειραιά και παντού όπου οι Έλληνες συμφωνήσουν με μας για να πάει το συγκρότημά μας, εκείνοι θα ιδούν με τα μάτια τους τους ανθρώπους μας που τραγουδούν, που χορεύουν, θα καταλάβουν τα λόγια των τραγουδιών, το περιεχόμενο τους και αυτό θα κάνει πράγματι μεγάλη εντύπωση. Γι αυτό να ετοιμαστούμε ώστε την επιχείρηση αυτή, προς εξυπηρέτηση της φιλίας των δύο λαών μας, να την πραγματοποιήσουμε όσο γίνεται καλύτερα.

ΠΟΓΚΡΑΝΤΕΤΣ, ΣΑΒΒΑΤΟ 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1977
ΟΙ ΣΩΒΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΕΝΟΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΟΥ ΠΡΕΣΒΕΥΤΗ
Σε συνομιλία που είχε ο γιουγκοσλάβος πρεσβευτής στην Αθήνα με τον πρεσβευτή μας είπε: «Έχω πληροφορηθεί ότι οι Έλληνες ετοιμάζουν στη Θεσσαλονίκη ένα συνέδριο των ελλήνων Μακεδόνων. Σε μας δεν αρέσει κάτι τέτοιο, επειδή είμαστε πολύ ευαίσθητοι και δεν επιθυμούμε οι Έλληνες να κάνουν τέτοια συνέδρια με τους Μακεδόνες».
Τίθεται το ερώτημα: Γιατί πρέπει οι Έλληνες να μην κάνουν τέτοια συνέδρια με τους Μακεδόνες υπηκόους τους, που ζουν στην Ελλάδα, και οι γιουγκοσλάβοι σοβινιστές να έχουν το δικαίωμα να κρατούν στο ζυγό ένα εκατομμύριο οχτακόσιες χιλιάδες Αλβανούς, στους οποίους έχουν δημιουργήσει όλες αυτές τις δύσκολες καταστάσεις, τους είχαν κλείσει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, δεν τους άφηναν να διδάσκονται τη μητρική γλώσσα, τους σήκωσαν και τους έστειλαν στην Τουρκία κλπ., κλπ.; Γιατί οι γιουγκοσλάβοι σωβινιστές είχαν το δικαίωμα να κουρντίζουν προπαγανδιστές ενάντια στη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλ-. βανίας καί να ετοιμάζουν και τώρα τέτοιους; Νομίζουν ότι αυτοί μπορούν να κάνουν συνέδρια με τις εθνικές μειονότητες που ζουν στη Γιουγκοσλαβία, ενώ οι άλλοι δεν πρέπει να κάνουν. Η στάση αυτή δείχνει φυσικά τις σωβινι-στικές απόψεις των Γιουγκοσλάβων.
Οι γιουγκοσλάβοι σωβινιστές ζητούν να δημιουργήσουν τη μεγάλη Γιουγκοσλαβία, επιθυμούν οι Έλληνες να αναγνωρίσουν το ότι και οι Μακεδόνες που κατοικούν στην Ελλάδα είναι τμήμα του πληθυσμού της Μακεδόνικης δημοκρατίας μέσα στη Γιουγκοσλάβικη Ομοσπονδία Επίσης ζητούν ώστε και οι Βούλγαροι να αναγνωρίσουν ότι στο Πιρίν υπάρχει μια μακεδόνικη μειονότητα, έτσι που κάποτε οι Γιουγκοσλάβοι να μπορέσουν μ ' αυτούς τους Μακεδόνες να επεκτείνουν τα σύνορα τους, μάλιστα να πάρουν και τη θεσσαλονίκη. Όταν η υπόθεση έρχεται να σκεφθείς περί επιστροφής των κατοικημένων από Αλβανούς αλβανικών εδαφών στη Γιουγκοσλαβία, αυτό δεν συμφέρει στους Σέρβους και Γιουγκοσλάβους σωβινιστές. Μάλιστα οι σέρβοι και γιουγκοσλάβοι σωβινιστές προσπαθούν τις πολιτιστικές σχέσεις που διατηρεί η Αλβανία με την Κοσόβα,
να τις περιορίσουν εξαιρετικά πολύ. Τα συγκροτήματα μας τα πηγαίνουν να δίνουν παραστάσεις σε αίθουσες όπου έχουν τη δυνατότητα να συγκεντρώνουν μόνο δικούς τους ανθρώπους. Στη Στρούγκα, λόγου χάρη, οι γιουγκοσλάβοι σωβινιστές δεν επέτρεψαν στο συγκρότημα μας «Τσερτσίζ Τόπουλι», που είχε προσκληθεί στο φεστιβάλ της Όχριδας, να δώσει τις παραστάσεις του. Αυτή η αυθαίρετη στάση αποτελούσε μεγάλο σκάνδαλο, ώσπου έφτασε οι Γιουγκοσλάβοι να ζητήσουν συγγνώμη γι' αυτή την αδιαντροπιά που έκαμαν στη Στρούγκα.
Οι μακεδόνες ηγέτες εποδείχνονται πιο καθολικοί από τον πάπα, πιο σωβινιστές από τους Σέρβους. Αυτοί τώρα συμπεριφέρονται προς τους Αλβανούς με τρομερή και επαίσχυντη αυθάδεια, με τόσο προσβλητικό και τόσο ερεθιστικό τρόπο, που φυσικά, οι Αλβανοί της Μακεδονίας δε θα τους ξεχάσουν εύκολα.
Αυτό σε κάνει να κρίνεις ότι τα λόγια του σωβινιστή γιουγκοσλάβου πρεσβευτή στην Αθήνα λέγονται για σωβινιστικούς σκοπούς.

ΔΕΥΤΕΡΑ.
τρίτη 16 αυγουστου 1977
ευχάριστη συναυλία του ελληνικου καλλιτεχνικου συγκροτήματος «μαρινελλα»
Είδα σε μετάδοση από το σταθμό μας τηλεόρασης την παράσταση του ελληνικού συγκροτήματος «Μαρινελλα», αυτό της κυριότερης τραγουδίστριας του συγκροτήματος. Η συναυλία ήταν ωραία και άρεσε στους θεατές. Το λέω αυτό γιατί είδα και άκουσα ότι οι θεατές χειροκροτούσαν παρατεταμένα και θερμά την παράσταση. Η συναυλία αυτή άρεσε σ' όλους μας, και σε εμένα, και στη Νετζμίε και σε όλα τα άλλα μέλη της οικογένειας μας.
Μου άρεσε ιδιαίτερα η μουσικότητα των τραγουδιών που ερμήνευσε η καλλιτέχνιδα Μαρινελλα. Είναι πραγματικά μια ταλαντούχα τραγουδίστρια, με φωνή ευχάριστη και αρμονική, φάνηκε πως είναι μεγάλη καλλιτέχνιδα, γιατί τραγουδούσε ελεύθερα και με μεγάλη εκφραστικότητα. Όταν άκουγες αυτή να τραγουδάει σου δημιουργούνταν η εντύπωση πως καταλαβαίνεις το περιεχόμενο του τραγουδιού χωρίς καθόλου να ξέρεις την ελληνική γλώσσα.
Τα τραγούδια που τραγούδησε αυτή η καλλιτέχνιδα αφιερώνονταν κυρίως στην αγάπη, αλλά είχε και τραγούδια με κοινωνικά θέματα. Τραγούδησε για τη δύστυχη ζωή των μεταλλωρύχων, για τη ζωή των φτωχών ναυτεργατών του Πειραιά κλπ. Ένας άλλος τραγουδιστής του συγκροτήματος τραγούδησε και για τη βαριά μετανάστευση που υπάρχει στο Νότιο γείτονα μας.
Η ορχήστρα αυτού του συγκροτήματος, είχε επίσης υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο και συνόδευε ωραία την τραγουδίστρια κατά την παράσταση. Κατά ιδιαίτερο τρόπο μου έκανε εντύπωση εκείνος που έπαιζε μπουζούκι. Ήταν μεγάλος μαέστρος στο χειρισμό αυτού του οργάνου. Έκανε μια σπάνια ερμηνεία και με μεγάλο ταλέντο στο ελληνικό λαϊκό τραγούδι που εκτέλεσε.
Γενικά εγώ λέω ότι η εκδήλωση του ελληνικού συγκροτήματος «Μαρινελλα» θα συμβάλει στη σύσφιξη των φιλικών σχέσεων μεταξύ αλβανικού
και ελληνικού λαού. Η τέχνη παίζει μεγάλο ρόλο στη γνωριμία των λαών και στην προσέγγιση τους, διότι σε κάθε καλλιτεχνική παράσταση αντικαθρεφτί-ζονται η ψυχή, τα χαρακτηριστικά, τα αισθήματα, οι επιδιώξεις και οι επιθυμίες του λαού. Φυσικά, όταν εκδηλώνονται ρεαλιστικά, με ζεστασιά και όταν ερμηνεύονται με καλλιτεχνική μαεστρία, αφήνουν βαθιές εντυπώσεις στους θεατές, αναζωογονούν και πλουτίζουν τα φιλικά αισθήματα μεταξύ των λαών.

Κυριακη 21 αυγουστου 1977
ΛΑΟΣ ΜΕ ΠΛΟΥΣΙΟ ΚΑΙ ΠΟΙΚΙΛΟ ΦΟΛΚΛΟΡ
Έμαθα ότι μια ομάδα κριτικών τέχνης και λογοτεχνίας έκαναν κάποιο γράμμα σχετικά με το ελληνικό καλλιτεχνικό συγκρότημα «Μαρινέλλα», που έδωσε παραστάσεις στη χώρα μας. Γενικά, αυτοί που έκαναν το γράμμα δε μιλούν άσχημα για το συγκρότημα, αλλά λένε πως «δεν είχε όσο έπρεπε και όπως έπρεπε λαϊκά τραγούδια, δε φάνηκε το φολκλόρ του ελληνικού λαού». Με άλλα λόγια κριτικάρουν γι' αυτό τα αρμόδια ιδρύματα μας.
Η κριτική αυτών των ανθρώπων δεν είναι σωστή και από πολιτική άποψη. Ο ερχομός στην Αλβανία του ελληνικού συγκροτήματος έχει πολιτικό χαρακτήρα και η πολιτική είναι βέβαια συνδεμένη και με την καλλιτεχνική πλευρά αυτού του συγκροτήματος. Αυτοί οι λογοτεχνικοί - καλλιτεχνικοί «κριτικοί» πρέπει να ξέρουν ότι τώρα οι σχέσεις με την Ελλάδα όλο και καλλιτερεύουν. Αυτό δε σημαίνει ότι η Ελλάδα έγινε σοσιαλιαστικό κράτος. Όχι, αλλά οι καταστάσεις και τα συμφέροντα της, καθώς και τα δικά μας συμφέροντα το απαιτούν να λιώσει ο πάγος, μα εμείς να μένουμε βέβαια στις θέσεις μας αρχών. Στο κράτος μας συμφέρει να τηρεί με την Ελλάδα καλές σχέσεις γειτονίας και στις σχέσεις αυτές περιλαβαίνονται και οι πολιτιστικές σχέσεις. Αυτοί πρέπει να ξέρουν ότι στην Ελλάδα υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν πολλά για την Αλβανία, θέλω να πω ότι κάνουν καλή προπαγάνδα υπέρ της χώρας μας. Επί του παρόντος οι ελληνικές εφημερίδες γράφουν για την Αλβανία, δημοσιεύουν άρθρα μας, προβάλλονται εκεί αλβανικά φιλμ κλπ., κλπ. Αυτό είναι πολύ καλό πράγμα.
Σ' αυτές τις συνθήκες συμφωνήσαμε η ελληνική πλευρά να στείλει ένα καλλιτεχνικό συγκρότημα και εμείς, επίσης^ θα στείλουμε ένα δικό μας καλλιτεχνικό συγκρότημα, πολύ μεγαλύτερο μάλιστα απ' αυτό που ήρθε από την Ελλάδα κι αυτό η Ελληνική Κυβέρνηση το δέχτηκε. Επομένως, από πολιτική πλευρά, αυτό είναι μια επιτυχία.
Σήμερα στην Ελλάδα γίνεται κάποια προπαγάνδα υπέρ της σοσιαλιστικής Αλβανίας, τηρείται μια στάση καλοπροαίρετη προς τη χώρα μας και πι-
στεύουμε ότι ο ελληνικός λαός αγαπάει την Αλβανία. Ωστόσο γνωρίζουμε ότι οι μοναρχοφασίστες και οι βορειοηπειρώτες δεν πέθαναν, ούτε και η πολιτική της Μεγάλης Ιδέας, αλλά αυτά τα αντιδραστικά ρεύματα έχουν μουδιάσει προς το παρόν, διότι συμφέρει στην Ελληνική Κυβέρνηση να έχει καλές σχέσεις με μας.
Για τον ερχομό του ελληνικού συγκροτήματος, η πρεσβεία μας στην Αθήνα συζήτησε φυσικά με την ελληνική πλευρά και τους είπε ότι καλό θα είναι το συγκρότημα να έχει όσο γίνεται φολκλορικά λαϊκά κομμάτια, γιατί εμείς επιθυμούμε να έχει πλήρη επιτυχία το συγκρότημα τους όταν θα 'ρθει σε μας και να δυναμώσει έτσι η φιλία. Τόσο μπορούσαμε να κάνουμε εμείς σ' αυτή την κατεύθυνση, ενώ σύμφωνα μ' αυτούς τους «έξυπνους» εμείς δεν κάναμε πολλά. Ένα αυτό. Αυτή είναι η πολιτική πλευρά, αλλά και την καλλιτεχνική πλευρά αν πάρουμε, μου φαίνεται πως αυτοί οι κριτικοί δεν έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις για την ελληνική τέχνη και λαογραφία.
Παρ' όλο που δεν έχω πολλές γνώσεις για την κατάσταση αυτής της λαογραφίας, αλλά από τα διαβάσματα μου σχετικά με την ιστορία του ελληνικού λαού, με την ανάπτυξη των τεχνών και της κουλτούρας του, μπορώ να πω μερικά λόγια.
Με βάση τις γνώσεις μου μπορώ να πω με σιγουριά ότι η Ελλάδα, έτσι όπως και η χώρα μας, έχει ένα πλούσιο και ποικίλο φολκλόρ. Ο λαός μας φυλάσσει τις παραδόσεις αυτού του δικού του μεγάλου πλούτου και ο ελληνικός λαός φυλάσσει, επίσης, μέχρι ενός βαθμού τον πλούτο του και τις παραδόσεις του. Αλλά ενώ στη χώρα μας το φολκλόρ έχει αναπτυχθεί πολύ ορμητικά, στην Ελλάδα δεν έχει αυτή την ανάπτυξη λόγω του ότι στη μουσική και καλλιτεχνική ζωή αυτής της χώρας μπήκαν οι μοντερνιστικές επιρροές. Ωστόσο αυτό δε σημαίνει ότι το ελληνικό φολκλόρ εξαφανίστηκε. Απ' ό,τι ξέρω, το ελληνικό φολκλόρ είναι στενά συνδεμένο κυρίως με τη θρησκεία και την εκκλησία, γι' αυτό και στην Ελλάδα οι φολκλορικοί χοροί και τραγούδια εκτελούνται πιότερο κατά τις θρησκευτικές γιορτές στις εκκλησίες και τα μοναστήρια. Η λειτουργία παίζει κάποιο ρόλο σ' αυτό το φολκλόρ και, όταν μιλάμε για τις παραδόσεις του ελληνικού φολκλόρ, σύμφωνα με τη φιλολογία που έχω διαβάσει, δεν πρέπει να παραβλέπεται η θρησκευτική επιρροή.
Στην Ελλάδα, κατά τις γιορτές ή τις Κυριακές, οι δρομίσκοι, οι ρούγες και οι πλατείες κατακλύζονται από κόσμο, τα σπίτια μοσκοβολούν ψητό αρνί και κρασί ρετσίνα. Στις γιορτές αυτές ο λαός γλεντάει οι γυναίκες ντυμένες τα πολύχρωμα παραδοσιακά κουστούμια, με πλατιά μανίκια, με άσπρα μαντήλια δεμένα στο κεφάλι κλπ., κλπ., στήνουν χορούς. Πρέπει να ξέρουμε ότι οι Έλληνες είναι τραντισιοναλιστές. Στην πλαγιά του Παρνασσού, στα χωριά, όπως για παράδειγμα στην Αράχωβα κοντά στους Δελφούς, γίνονται κάθε χρόνο φολκλορικές γιορτές που αφιερώνονται, λόγου χάρη, στον Άη Γιώργη κλπ. Υπάρχουν τραγούδια και χοροί για τους δράκοντες, υπάρχουν και τραγούδια που αφιερώνονται στα κατορθώματα του Απόλλωνα, του Ά- γιου Νικολάου κλπ., ενώ στο μεγαλύτερο θεό των Ελλήνων, στο Δία, σύμφωνα με το σημερινό φολκλόρ έδωσαν τη μορφή του 'Αϊ Λια. Εκείνοι διατηρούν, λόγου χάρη, στην Κρήτη τις παραδόσεις των Μυκηνών, αλλά πάντα συνδεμένες με την εκκλησία. Σε μικρούς καθεδρικούς ναούς της Κρήτης εκείνοι κάνουν και θυσίες.
Στην Εύβοια, στην Αττική, μέχρι κάποιου σημείου και στην Πελοπόννησο διατηρούνται οι φολκλορικές παραδόσεις, αλλά όχι στο βαθμό που διατηρούνται στη βορειοδυτική Ελλάδα, όπου υπάρχει μια ανάπτυξη του φολκλόρ σ' αυτές τις μορφές και διαστάσεις όπως στα χωριά μας. Παρ" όλο που στα ελληνικά χωριά άρχισαν να εξαφανίζονται ακόμα και τα παλιά λαϊκά όργανα, υπάρχουν εντούτοις θαυμαστές της λαογραφίας που φυλάσσουν τα φολκλορικά τραγούδια και χορούς.
Έχω διαβάσει ότι ο όμιλος του φολκλορικού μπαλέτου που ονομάζεται «Δώρα Στράτου» διαφυλάσσει τα λαϊκά τραγούδια και χορούς και έχει δημιουργήσει μερικούς χορούς που και στην εποχή μας μπορούμε, μέσα απ' αυτά, να δούμε το ένδοξο παρελθόν του ελληνικού λαού. Για παράδειγμα, ένας από τους ωραίους χορούς της ανδρείας που υπάρχουν στο ελληνικό φολκλόρ, απ' ό,τι έχω διαβάσει, είναι αυτός που λέγεται «Πυρρίχιος». Στο ελληνικό φολκλόρ υπάρχουν και τραγούδια ηρωισμού, και άλλα ακόμα τραγούδια, που είναι από τα πιο όμορφα που δημιούργησε το ελληνικό λαϊκό πνεύμα. Αυτά τραγουδιούνται με τη συνοδεία της λύρας και αφιερώνονται στα ανδραγαθήματα των ελλήνων καπεταναίων στον πόλεμο κατά των Ο-σμανλήδων.
Ωστόσο, στην Ελλάδα, καθώς φαίνεται, παραμελήθηκαν τώρα τα τραγούδια των κλεφτών, τα τραγούδια των παλληκαριών. Μόνο στα χωριά, ή στα ποτοπωλεία, οι χωρικοί ή οι εργάτες όταν σχολάνε, σιγοτραγουδούν λαϊκά τραγούδια, έχοντας μπροστά το ποτήρι με το ουζάκι και το κοκορέτσι.
Δεν ήτανε σωστό να μην ευχαριστηθούμε εμείς απ' αυτό το φολκλόρ που μας παρουσίασε το συγκρότημα «Μαρινέλλα».
Μπορούμε να πούμε ότι η ελληνική ορχήστρα της Μαρινέλλας που έδωσε παραστάσεις στη χώρα μας, έγινε θερμά δεχτή, λόγω του ότι τα τραγούδια και οι χοροί της ήταν μελωδικοί, περιείχαν τον πόνο, την αγάπη και τις ελπίδες του ελληνικού λαού. Κατά τη γνώμη μου, απ' όσο εγώ γνωρίζω την ελληνική τέχνη μέσα από τα διαβάσματα και τους πίνακες, η ερμηνεία των τραγουδιών ήταν πολύ ωραία, κατά πρώτο λόγο από την ίδια τη Μαρινέλλα, την κυριότερη καλλιτέχνιδα, που με τα τραγούδια, τη μιμική και με τις χειρονομίες της έμοιαζε με τις χορωδίες και τους χορευτές της αρχαίας εποχής, εκδηλούμενα με τέχνη στα δράματα του Αισχύλου, του Αριστοφάνη και των άλλων μεγάλων ελλήνων συγγραφέων, που παίζονταν στο αμφιθέατρο των Δελφών, της Δωδώνης, στο Πάνθεον της Αθήνας και όπου αλλού. Στην πλαστική τους, οι επιδέξιες κινήσεις των δαχτύλων και των χεριών αυτής της ελληνίδας καλλιτέχνιδας έμοιαζαν ακριβώς τα μνημεία της εποχής του Πραξιτέλη, του Περικλή, τα μνημεία της Αφροδίτης και της Νίκης της
Σαμοθράκης. Παρακολουθούσα με προσοχή την ερμηνεία των τραγουδιών αυτής της διάσημης τραγουδίστριας και σκεφτόμουν για την περίφημη ελληνική τέχνη.
Η ερμηνεία έπαιξε μεγάλο ρόλο στην παρουσίαση με υψηλό επίπεδο των λαϊκών τραγουδιών και χορών, αλλά και το κοινωνικό περιεχόμενο τους δεν ήταν άσχημο. Η Μαρινέλλα τραγούδησε δύο - τρία ερωτικά τραγούδια. Και καλά έκανε. Γιατί, οι δικοί μας λαϊκοί τραγουδιστές, οι καλλιτέχνες και ο λαός δεν τραγουδάνε μήπως τραγούδια ερωτικά; Τραγουδούν, μα πως δεν τραγουδούν. Και καλά κάνουν. Το Κόμμα λέει να τραγουδιούνται και τραγούδια του έρωτα, γιατί χωρίς έρωτα δεν υπάρχει ζωή. Το ελληνικό συγκρότημα εκτός από τον έρωτα, τραγούδησε και τη βάρκα που βούλιαζε στο Αιγαίο. Το μελωδικό τραγούδι του γενάτου ναυτικού δίνει καθώς πρέπει τον τόνο της συμφοράς που είχε πάθει. Άκουσα ότι κάποιος «υπερπουριτανός» είπε πως θα ήταν καλύτερα εκείνος να μην είχε γενιάδα, αλλά αυτός ο άνθρωπος πρέπει να ξέρει ότι εκείνος δεν ήταν ασκητής και ας έχει υπόψη του ότι ο ναυτικός που γυρίζει το Αιγαίο Πέλαγος και τη Μεσόγειο, όταν του πνίγεται η βάρκα δεν έχει καιρό να ξουρίζεται, να στολίζεται και να μοσκο-λιβανίζεται.
Και οι άλλοι χοροί, όπως λόγου χάρη ο χορός που συνοδευόταν με το τραγούδι «Τα παιδιά του Πειραιά», ερμηνεύτηκαν πολύ ωραία και όχι σαν «boogie woogie», όπως είπαν. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για το λαϊκό τραγούδι που συνοδευόταν'με μπουζούκι και που ήταν ένα αριστούργημα της ελληνικής λαογραφίας. Επίσης με κοινωνικό περιεχόμενο και συγκινητικό ήτανε και το τραγούδι της ξενιτιάς κλπ.
Για όλους αυτούς του λόγους εμείς μπορούμε να πούμε ότι το συγκρότημα της Μαρινέλλας ήταν διαλεχτό, άρεσε στο λαό μας και άφησε καλές εντυπώσεις.
Να πω την αλήθεια δεν μου καλοφάνηκε όταν μου είπαν πως τη στιγμή που το συγκρότημα αυτό έδωσε την πρώτη παράσταση, μια πολύ ωραία εμφάνιση, όπου παρευρίσκονταν πολλά στελέχη μας, σε κάποιον δεν άρεσε, λέει, που η Μαρινέλλα κουνούσε τους ώμους της στο ρυθμό της μουσικής τζαζ, που μιμούνταν χορούς των αφρικανικών λαών.
Και στις παραστάσεις των δικών μας λαϊκών συγκροτημάτων, οι κοπέλες μας κουνούν τους ώμους μπροστά στο κοινό. Τότε, γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν κριτικάρουν τις δικές μας χορεύτριες για τέτοιες παραστάσεις, αλλά τη χειρονομία της Μαρινέλλας, που, απ' ό,τι μου είπαν, δεν είναι έτσι όπως αυτοί ισχυρίζονται. Αυτή χτυπούσε με το ντέφι τη μέση της, τους μηρούς. Τι θα κάνανε αυτοί εδώ οι άνθρωποι αν ζητήσει να ' ρθει να δώσει παραστάσεις και να χορέψει ένα συγκρότημα κάποιας αφρικανικής χώρας, από την Ουγκάντα, λόγου χάρη, ή από την Τανζανία, η μουσική και οι χοροί των οποίων δεν μοιάζουν καθόλου με τα δικά μας; Το κράτος μας θα τα δεχτεί οπωσδήποτε αυτά τα συγκροτήματα και πρέπει να χειροκροτείται η λαογρα- φία τους, διότι εκφράζει τις επιδιώξεις εκείνων των λαών, τον αγώνα και την κουλτούρα τους.
Κάθε λαός έχει και την κουλτούρα του. Εμείς έχουμε τη δική μας κουλτούρα, εκείνοι έχουν τη δική τους κουλτούρα, αλλά εμείς πρέπει να πάρουμε ό,τι το καλό από την κουλτούρα των ξένων και εκείνοι, αν θέλουν, ας πάρουν από την κουλτούρα μας ό,τι τους αρέσει. Εμείς είμαστε διεθνιστές και βλέπουμε τα πράγματα στο μαρξιστικό - λενινιστικό πρίσμα, πράγμα που κατ" ουδένα τρόπο δε σημαίνει να είσαι συντηρητικός, σεχταριστής ή φιλελεύθερος.
Στην τέχνη πρέπει ταυτόχρονα να βλέπουμε και την πολιτική πλευρά. Όπως μου είπαν, όχι μόνον οι παραστάσεις, αλλά και η πολιτική στάση του συγκροτήματος ήταν πολύ προοδευτική και πολύ καλοπροαίρετη προς τη χώρα μας. Παντού αυτοί εκφράστηκαν με ζεστασιά για την εγκάρδια υποδοχή που τους επιφύλαξε ο λαός μας στην Κορυτσά και αλλού.

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΟΧΤΩΒΡΗ 1977
ΤΑ ΟΣΤΑ ΤΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΠΑΤΡΙΩΤΗ ΧΑΣΑΝ ΠΡΙΣΤΙΝΑ ΘΑ ΕΡΘΟΥΝ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ
Με χαροποίησε η είδηση που η ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε την παραλαβή από μέρους μας των οστών του εξέχοντα αλβανού πατριώτη, Χασάν Πριστίνα. Πρέπει να παραλάβουμε το συντομότερο τα οστά του και να τα φέρουμε στην πατρίδα. Ύστερα πρέπει να προετοιμαστούμε στα οστά αυτού του πατριώτη και επιφανούς άνδρα του αλβανικού έθνους να κάνουμε μια μεγαλόπρεπη υποδοχή και ταφή. Παντού όπου θα περάσουν τα οστά του, να τους γίνει υποδοχή με λαό. Έτσι να γίνει και στα Τίρανα, να εκφωνηθούν λόγοι, να γραφούν και άρθρα, και τέλος το φέρετρο με τα οστά του να περάσει από την Πούκα και να ενταφιαστεί στο Κούξι.
Νομίζω ότι πρέπει να καλέσουμε και Κοσοβάρους να παρευρεθούν σ' αυτή την κηδεία. Μπορούμε να προσκαλέσουμε ιδιαίτερα και πρέπει να προσκαλέσουμε, αν υπάρχουν, και μέλη της οικογένειας του.

Αργυρόκαστρο, τεταρτη 22 μαρτη 1978
ΠΟΛΥ ΘΕΡΜΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΑ ΑΔΕΡΦΙΑ ΔΡΟΠΟΛΙΤΕΣ
Από μερικές μέρες τώρα βρίσκομαι για επίσκεψη στην επαρχία Αργυροκάστρου. Σήμερα, στο κέντρο του Συνεταιρισμού Ανώτερου Τύπου της Γράψης, είχα μια πολύ θερμή και αδερφική συνάντηση με το λαό της περιοχής της Δρόπολης. Χιλιάδες μειονοτικοί Δροπολίτες, παρά τη μεγάλη βροχή, είχαν έρθει εδώ να πάρουν μέρος στη μεγάλη συγκέντρωση.
Χαιρέτησα τους παρευρισκόμενους εξ ονόματος του Κόμματος και από μέρους μου προσωπικά. Αφού τους μίλησα για τα δεινά που ο λαός της περιοχής της Δρόπολης, καθώς και όλος ο λαός μας, τράβηξε στο παρελθόν κάτω από τα αντιλαϊκά καθεστώτα, για τις ολόπλευρες και μεγάλες νίκες που πέτυχε σήμερα με τον αγώνα του και τη δουλειά του, με την καθοδήγηση του Κόμματος και με τη βοήθεια της λαϊκής εξουσίας σ' όλα τα πεδία της ζωής καθώς και για το καλύτερο μέλλον που τον αναμένει, μίλησα και για ορισμένα προβλήματα που σχετίζονται με τη μητρική τους γλώσσα και κουλτούρα. Τους έκανα έκκληση να διαφυλάξουν και να αναπτύξουν την ελληνική γλώσσα, τη μητρική γλώσσα του λαού της μειονότητας.
Μίλησα και για μια σειρά τρέχοντα γεγονότα της διεθνούς ζωής, καθώς και για τη φιλία, για τις σχέσεις και την αμοιβαία συμπάθεια μεταξύ του λαού μας και του ελληνικού λαού. Εμείς, είπα στους Δροπολίτες, έχουμε αγαπήσει τον ελληνικό λαό και τον αγαπάμε διότι είναι λαός τίμιος, λαός έξυπνος που πολέμησε για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Μαζί αγωνιστήκαμε στα περασμένα χρόνια και στους σύγχρονους καιρούς με τον αδερφό ελληνικό λαό. Όσον αφορά τη φιλία ανάμεσα στους δύο λαούς μας, είπα ότι αυτή συνδέεται με το αίμα για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία ενάντια στους ίδιους εχθρούς.
Σήμερα η ελληνική κυβέρνηση είναι υπέρ της βελτίωσης των σχέσεων με την Αλβανία και εμείς πάμε βελτιώνοντας τες. Αυτό πάντα έχει βρει κατανόηση στον αλβανικό λαό και στην Αλβανική Κυβέρνηση. Τόνισα με την
ευκαιρία αυτή ότι με την Ελλάδα είμαστε γείτονες, ότι τίποτα το κακό από μέρους μας δεν μπορεί να έρθει στην Ελλάδα και αυτό το ξέρει ο ελληνικός λαός. Τα αισθήματα του ελληνικού λαού και του αλβανικού λαού ταυτίζονται, ο ένας θέλει το καλό του άλλου, φυσικά ο καθένας στον τόπο του, ο καθένας στη δουλειά του.
Οι παρευρισκόμενοι στη συγκέντρωση εξέφρασαν με παρατεταμένες επευφημίες την αγάπη για το Κόμμα Εργασίας και την αποφασιστικότητα τους να βαδίσουν στο δρόμο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Η ΦΙΛΙΑ ΜΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ ΕΙΝΑΙ ΔΕΜΕΝΗ ΜΕ ΤΟ ΑΙΜΑ ΠΟΥ ΧΥΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΓΙΑ ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΙΔΙΟΥΣ ΕΧΘΡΟΥΣ
22 ΜΑΡΤΗ 1978
Από το λόγο στη μεγάλη συγκέντρωση στη Γράψη με το λαό της περιοχής της .Δρόπολης.
Αγαπητοί σύντροφοι και συντρόφισσες, μητέρες και πατέρες, αδερφές και αδέρφια Δροπολίτες,
Είμαι πολύ ευτυχής που βρίσκομαι κοντά σας. Ο καιρός σήμερα μας πάει βροχερός και μουσκέψαμε, αλλά δε μας εμποδίζει αυτό καθόλου να κάνουμε τη συνάντηση μας. Εμείς δε φοβηθήκαμε ούτε τα πολυβόλα, ούτε τους όλμους κ«ι ούτε τα κανόνια του εχθρού, γι' αυτό δεν υπάρχει λόγος να φοβηθούμε από τη βροχή και τις βροντές.
"Ευχαριστώ πολύ! Εγώ, ο Ενβέρης, δεν ξέρω ελληνικά1. Λυπάμαι που δεν μπόρεσα να μάθω την ωραία ελληνική γλώσσα όταν ήμουν στο σχολείο. Όταν λέω δεν μπόρεσα να μάθω την ελληνική, έχω υπόψη ότι δεν έφτασα να διαβάσω στη γλώσσα τους τον Όμηρο, το Σοφοκλή, τον Αριστοτέλη, το Δημόκριτο, αυτούς τους μεγάλους στοχαστές και φιλόσοφους του αθάνατου ελληνικού πολιτισμού, που πολύ με έχουν προσελκύσει όταν τους έχω διαβάσει στα γαλλικά και αλβανικά.
Τώρα καλά2, θα μιλήσω αλβανικά, γιατί και η αλβανική είναι επίσης ωραία γλώσσα, είναι η γλώσσα του αλβανικού λαού, της κοινής μας πατρίδας, της Λαϊκής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αλβανίας." Πρώτα, επιθυμώ να σας ευχαριστήσω από καρδιάς για τον ερχομό σας εδώ, γιατί πονέσαμε και θέλω να σας βλέπω και να με βλέπετε. Πέρασε πολύς καιρός που δεν σας είχα δει, αλλά με το νου και την καρδιά μου σας θυμόμουν και σας ένιωθα συνεχώς. Έχω παρακολουθήσει με προσοχή τη δουλειά και τις επιτεύξεις όλης της μειονότητας και της επαρχίας Αργυροκάστρου.
Η ελληνική μειονότητα και ο αλβανικός λαός, και ιδιαίτερα ο λαός της επαρχίας Αργυροκάστρου, ήταν και είναι στενά συνδεμένοι σαν το κρέας με το νύχι, σ' όλους τους καιρούς αγαπούσε και υποστήριζε ο ένας τον άλλο. Φυσικά, εδώ δε μιλάω για τους πρόστυχους μπέηδες και αγάδες του Αργυροκάστρου, που ήταν εχθροί του λαού, αλλά μιλώ για το φτωχό λαό της Δρόπολης και του Αργυροκάστρου που ιστορικά ήταν κοντά ο ένας στον άλλο.
Θυμάμαι όταν ερχόταν σπίτι μας ο μπάρμπα Μίχος, ένας φτωχός μειονοτικός γέρος, κοντός και λιγνός άντρας και μαυρισμένος από την αθλιότητα και μας έφερνε φορτωμένο στο γάιδαρο λίγο καλαμπόκι. Όταν ο καημένος ο Μίχος μας έφερνε εκείνο το λίγο καλαμπόκι εμείς χαιρόμασταν πάρα πολύ. « Έλα δω παιδί μου!»1, μου έλεγε, με 'βαζε καβάλα στο γαϊδούρι2 του και έβγαζε μετά από την ξεσκισμένη βράκα του δυο μικρά ξυλάγγουρα. - Να παρ' τα, παιδί μου, μου έλεγε, «δεν έχουμε, τίποτα δεν έχουμε»3.
Η αγάπη μας για το λαό της μειονότητας ποτέ δεν έσβησε, αυτή ατσαλώθηκε με την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Αλβανίας και κατά τον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα. Το Κόμμα μας, ιδρυμένο από τα παιδιά της Αλβανίας και της μειονότητας, πάλεψε να δυναμώνει και να σφυρηλατείται στους αιώνες η ενότητα και η αγάπη μεταξύ μας.
Αλβανοί και μειονοτικοί μαζί πολέμησαν και έκαναν θυσίες κατά τον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα και νίκησαν. Απόκτησαν και έκαμαν δική τους την Αλβανία. Σαν έδιωξαν τους ξένους, ξεκούμπισαν τους αγάδες, ξε-κούμπισαν τους μπέηδες και τη δύναμη την πήρε στα χέρια του ο λαός, για να επιβάλει τους νόμους του και να οικοδομήσει εκείνη την κοινωνία για την οποία είχε χύσει αίμα και ιδρώτα, είχε υποφέρει. Ο λαός με επικεφαλής το ένδοξο Κόμμα του, εγκαθίδρυσε την λαϊκή του εξουσία και οικοδόμησε τη σοσιαλιστική κοινωνία που απολαμβάνουμε σήμερα.
Από τις πρώτες κιόλας μέρες μετά την Απελευθέρωση, το Κόμμα σκέφτηκε ότι όλο τον αλβανικό λαό έπρεπε να τον συνειδητοποιήσει για τα καθήκοντα που έμπαιναν μπροστά του και να δημιουργούσε εκείνες τις δυνατότητες ώστε σταδιακά να αναπτύσσονταν οι παραγωγικές δυνάμεις και να καθιερώνονταν νέες παραγωγικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, με σκοπό να βελτιωνόταν και να προόδευε η ζωή της χώρας. Και ο καιρός απέδειξε ότι το Κόμμα σκέφτηκε σωστά.
Το Κόμμα προσανατόλισε ώστε κλάδος ηγετικός στην οικονομία να εί ναι η βιομηχανία, αλλά βάση να μείνει η γεωργία, γι' αυτό έδωσε οδηγίες να αφιερωνόταν συνεχώς προσοχή στη γεωργία. Τι σήμαινε να αφιερώναμε προσοχή στη γεωργία; Αυτό σήμαινε οι αγρότες να έπαιρναν τη γη γιατί ανήκε σ' αυτούς και όχι σε άλλον. Γι' αυτό το σκοπό έγινε η Αγροτική Μεταρρύθμιση. Ύστερα το Κόμμα είπε: Αυτούς τους κάμπους θα τους αφήσουμε όπως ήταν πριν; Όχι, δε θα τους αφήσουμε έτσι, αλλά θα τους κάνουμε εύφορους, θα ξηράνουμε τα έλη, θα κάνουμε κανάλια για την άρδευση τους, θα φέρουμε μηχανές και αργότερα θα κατασκευάσουμε εργοστάσια λιπασμάτων, θα αυξήσουμε την κτηνοτροφία, θα επεκτείνουμε την οπωροκαλ-λιέργεια. Αυτά είπε το Κόμμα, και εμείς όλοι, με εμπιστοσύνη στο λόγο του ανασκουμπωθήκαμε στη δουλειά. Κι εσείς, Δροπολίτες, ήσασταν από εκείνους τους ηρωικούς αγρότες της σοσιαλιστικής Αλβανίας που επιδοθήκατε πρώτοι στο έργο αυτό.
Να με συμπαθάνε οι Δροπολίτες άντρες, για τους οποίους έχω σέβας, αλλά η αλήθεια είναι ότι πρέπει να βγάζουμε το καπέλο μας μπροστά στις γυναίκες της Δρόπολης, διότι αυτές ήταν που με προσήλωση βάλθηκαν να φροντίσουν αυτή τη γη, αυτούς τους κάμπους. Δε θέλω να πω ότι οι Δροπολίτες άντρες δεν ήταν εργατικοί, διότι κι αυτοί οι καημένοι για να εξασφαλίσουν το ψωμί, έχουν δοκιμάσει στη ράχη τους τα μαύρα κακά της ξενιτιάς. Ραγίζονταν η καρδιά και η ψυχή τους όταν έπαιρναν το δρόμο της ξενιτιάς και άφηναν εδώ νέες τις γυναίκες τους και μικρά τα παιδιά τους. Η ελπίδα ότι έξω, πουλώντας τη δύναμη των χεριών τους, θα μπορούσαν να καζαντί-σουν κάτι για την οικογένεια τους, τους έκανε να φεύγουν σ' άλλους τόπους. Ναι, αλλά οι ελπίδες τους έλιωναν σαν τ' αλάτι στο νερό, όταν έβλεπαν τις συνέπειες από τις μεγάλες κρίσεις που προκαλούσαν οι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι, που έκαναν ακόμα μεγαλύτερη τη μιζέρια τους.
Όταν εγκαθιδρύσαμε την εξουσία, το Κόμμα και η Κυβέρνηση σκέφτηκαν από τις πρώτες μέρες για την ανάπτυξη της γεωργίας σ' όλες τις πεδιάδες της Αλβανίας και ιδιαίτερα στον κάμπο της Δρόπολης. Γιατί υπήρχε αυτή η σκέψη ιδιαίτερα για τη Δρόπολη; Μήπως άραγε επειδή έτσι θέλησε ο Ενβέρ Χότζα, ως Πρώτος Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος; Όχι, η θέση μας για τις εθνικές μειονότητες δεν είναι καθόλου συμπτωματική, αλλά έχει την εξήγηση της στο γεγονός ότι στο εθνικό ζήτημα το Κόμμα μας έχει καθοδηγηθεί και καθοδηγείται από τη μαρξιστική - λενινιστική ιδεολογία, ότι οι Αλβανοί και οι μειονοτικοί είχαν υποφέρει πολύ, μάλιστα οι μειονοτικοί ακόμα πιο πολύ, ότι οι Αλβανοί και οι μειονοτικοί πολέμησαν και νίκησαν από κοινού.
Δεν θέλω να απαριθμήσω με τη σειρά όλα όσα έκανε το Κόμμα για όλη την Αλβανία και ιδιαίτερα για τη Δρόπολη, επειδή αυτά τα ξέρετε καλά και μόνοι σας. Να, εδώ μπροστά μας, απλώνεται αυτός ο τόσο όμορφος, τόσο εύφορος κάμπος, κεντημένος από τους χρυσοχέρηδες συνεταιριστές, έτσι καθώς είναι όμορφα κεντημένα τα φουστάνια των Δροπολιτισσών. Αν και σήμερα δεν έχουμε ήλιο, εμείς αποθαυμάζουμε με ευχαρίστηση τον ωραίο κά-
μπο της Δρόπολης, που τον ομόρφηνε το σοσιαλιστικό μας καθεστώς, οι μεγάλες μαρξιστικές - λενινιστικές ιδέες, ιδέες του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας, ο νους και τα χέρια σας, αδερφές και αδέρφια Δροπολίτες.
Εμείς νιώθουμε περήφανοι όταν ακούμε και βλέπουμε τις μεγάλες προόδους που σημείωσε όλη η περιοχή σας. Καμαρώνουμε όταν ακούμε για τις υψηλές αποδόσεις που είχατε στο στάρι, στο καλαμπόκι, στο τριφύλλι, στα καπνά, όταν βλέπουμε να εκτρέφονται εδώ αγελάδες που δίνουν γάλα σε ικανοποιητική ποσότητα και ότι χάρη στη δουλειά σας και τη φροντίδα σας θα αυξήσουν ακόμα την απόδοση τους. Η άλλοτε Δρόπολη, που δεν είχε ούτε κοπριά, γιατί τις σβουνιές των ζώων ο Δροπολίτης τις μάζευε και τις κολλούσε στους τοίχους να στεγνώσουν για να τις κάψει, είναι τώρα εξασφαλισμένη με θέρμανση, το λίπασμα που παίρνει από τα ζώα το επεξεργάζεται και το ρίχνει στα χωράφια μαζί με το χημικό λίπασμα, για την παραγωγή του οποίου το Κόμμα κατασκεύασε ισχυρά εργοστάσια.
Είμαστε εξαιρετικά χαρούμενοι που από τους κόλπους του λαού της μειονότητας βγήκαν εξαίρετοι αγωνιστές, παρτιζάνοι, ήρωες και ηρωίδες του λαού, που δεν λογάριασαν ούτε τη ζωή τους για τη λευτεριά του. Και στις μέρες μας αναδείχτηκαν αντάξιοι γιοι όπως ο Ηλίας Κίκης και πολλοί άλλοι που έδωσαν τη ζωή τους για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Ενωμένοι με το λαό σαν το νύχι με το κρέας, πήγαν και στις πιο απόμακρες περιοχές της πατρίδας και εκεί προσέφεραν τις γνώσεις τους, που πήραν στα σχολεία της Δρόπολης, στα σχολεία του Αργυροκάστρου και σ' όλα τα σχολεία της Αλβανίας.
Οι κομμουνιστές δουλέψανε ολόψυχα ώστε σε κάθε χωριό της Δρόπολης να υπάρχει σχολείο στην ελληνική γλώσσα. Σαν μαρξιστής - λενινι-στής, λέω ότι πρέπει να διατηρηθεί και αναπτυχθεί η ελληνική γλώσσα, η μητρική γλώσσα του λαού της μειονότητας. Αυτό το απαιτεί ο προλεταριακός διεθνισμός, το απαιτεί το Κόμμα μας Εργασίας Αλβανίας, που μένει πάντα ακλόνητο σ' αυτή την αρχή, διότι είναι η γλώσσα της μάνας. Το μειονοτικό παιδί πρέπει να μαθαίνει τα ελληνικά, ενώ εσείς οι μεγάλοι δεν πρέπει να τα ξεχάσετε. Εσείς πρέπει να αγαπάτε με την ίδια δύναμη και την αλβανική γλώσσα, τη γλώσσα της κοινής μας σοσιαλιστικής πατρίδας, διότι τα αγόρια και τα κορίτσια σας δε θα δουλέψουν, δε θα μεταδίνουν τις γνώσεις μόνον εδώ στη μειονότητα, αλλά θα τη μεταλαμπαδεύσουν σε όλη την πατρίδα μας, τη Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας. Η αλβανική γλώσσα είναι και αναγκαία, και αγαπητή για σας. Εγώ νιώθω μεγάλη ικανοποίηση που, για να επικοινωνήσω με σας, δεν υπάρχει ανάγκη να έχω κοντά μου μεταφραστή, γιατί όλοι σας καταλαβαίνετε την αλβανική.
Να αγαπάτε και να σέβεστε τους δασκάλους των σχολείων της μειονότητας γι' αυτό το μεγάλο καθήκον που έχουν εκτελέσει και εκτελούν, διότι είναι εκείνοι που σας διαπαιδαγώγησαν, σας δίδαξαν και σας διάπλασαν από τα θρανία του σχολείου ακόμα με τα υψηλά ιδανικά του κομμουνισμού, για να γίνετε πατριώτες και να αγαπάτε τη μεγάλη μας σοσιαλιστική πατρίδα. Είναι απόλυτα απαραίτητο, αδέρφια και αδερφές, να έχουμε πάντα ατσάλινη την ενότητα γύρω από το Κόμμα, γιατί μόνο το Κόμμα μας έβγαλε στο φως, μόνον η ιδεολογία του Κόμματος μας έδωσε δύναμη, μας έδωσε ψυχή, μας έδωσε καρδιά, μας άνοιξε τα μάτια, μας έδειξε πώς έπρεπε να αγωνιστούμε, να εργαστούμε, μας έδειξε πώς να συνδεθούμε αναμεταξύ μας και να οικοδομήσουμε την καινούργια ζωή. Και η καινούργια ζωή σε μας ανθίζει. Ο σοσιαλισμός στη χώρα μας οικοδομείται με επιτυχία. Το μέλλον της Αλβανίας θα είναι ακόμα πιο ωραίο. Δεν είναι συνήθιό μας να καυχιόμαστε, αλλά όλοι το ξέρουν ότι αυτά που λέει το Κόμμα μας, εκείνα τα σχέδια που γίνονται, εκτελούνται. Είναι γεγονός ότι τα σχέδια που καταρτίζονται για την ανάπτυξη της οικονομίας και της κουλτούρας για τη Δρόπολη, το Αργυρόκαστρο, την Αυλώνα, τα Τίρανα κλπ., πραγματοποιούνται με επιτυχία.
Την ενότητα του λαού με το Κόμμα πρέπει να τη σφυρηλατούμε συνεχώς. Μα πώς γίνεται αυτή η σφυρηλάτηση; Αυτή γίνεται με το να καταλαβαίνεις καλά την ιδεολογία μας, με το να καταλαβαίνεις καλά τον προλεταριακό διεθνισμό, με το να αγαπάμε ειλικρινά ο ένας τον άλλο, καταπολεμώντας τις κακίες, τα μίση και βρισκόμενοι ο ένας στο πλευρό του άλλου, όπως παράγγελνε ο Μαρξ όταν έγραφε το Μανιφέστο: Προλετάριοι, συσφίξτε τις γραμμές ο ένας στο πλευρό του άλλου, μην αφήνετε κανένα άνοιγμα στους κόλπους σας και προχωράτε μετωπικά ενάντια στην αστική τάξη να την συντρίψετε! Κι εμάς τους Αλβανούς αυτό μας διδάσκει το Κόμμα μας, να κρατάμε τις γραμμές μας συμπαγείς, να προχωρούμε ο ένας στο πλευρό του άλλου. Και βαδίζοντας μπροστά, ο σοσιαλισμός οικοδομείται, η χώρα ανθίζει, η ψυχή των ανθρώπων ομορφαίνει. Αυτός είναι ο δρόμος της ευτυχίας του λαού μας, κι εμείς τον οικοδομούμε με επιτυχία.
Εσείς, σύντροφοι μειονοτικοί, είστε άνθρωποι έξυπνοι, τα ζητήματα τα καταλαβαίνετε σωστά πολιτικά και την ιδεολογία του Κόμματος την αφομοιώνετε. Αυτό το βλέπω όχι μόνο γενικά, αλλά και συγκεκριμένα στους συντρόφους μου μειονοτικούς που είναι στην ηγεσία του Κόμματος. Τα στελέχη της μειονότητας εργάζονται με αξιοσύνη και ωριμότητα, διευθύνουν επιχειρήσεις και τομείς εργασίας βαρυσήμαντους για τη χώρα μας και το Κόμμα μας, γιατί είναι αφοσιωμένοι σ' αυτό το λαό, αφοσιωμένοι στο Κόμμα και δε λυπούνται ούτε τη ζωή τους για την πατρίδα, καθώς δε την λυπήθηκαν οι σύντροφοι τους που έπεσαν στον αγώνα. Και μερικά μειονοτικά στελέχη του Κόμματος, που δε ζουν πια, έχουν εργαστεί με αφοσίωση και σε μαρξιστικό - λενινιστικό δρόμο για τη σοσιαλιστική Αλβανία.
Γι' αυτή τη γη, και εσείς, αγρότες μειονοτικοί, πολεμήσατε, γι' αυτό και την αγαπάτε ολόψυχα, και το Κόμμα σας λέει: Να την αγαπάτε ολόψυχα! Το Κόμμα θα σας βοηθήσει με όλες τις δυνάμεις για να δημιουργηθεί εδώ όχι μόνο τόσο όσο δημιουργήθηκε. Μην ικανοποιείστε μ" αυτό, αλλά να δημιουργήσετε μεγαλύτερη αφθονία. Γιατί το λέω αυτό; Το λέω επειδή είμαστε σίγουροι στις δυνάμεις μας. Ο λαός, με επικεφαλής το Κόμμα, έσχισε βουνά, νίκησε τους εχθρούς. Πολλοί και άγριοι ήταν οι εχθροί που μας κατάχτησαν
και μας έκαψαν, αλλά εμείς τους νικήσαμε. Ο εχθρός προπαγάνδιζε ότι αυτά τα «παιδαρέλια» δε θα είναι σε θέση να διακυβερνήσουν, αλλά το δικό μας κράτος των εργατών και των αγροτών τους έβαλε κάτω από τα πόδια του όλους εκείνους τους εχθρούς που σήκωσαν χέρι εναντίον του. Το χτύπημα μας ενάντια τους ήτανε τόσο συντριπτικό, που αυτοί δε θα ξαναβρούν ποτέ τον εαυτό τους.
Το Κόμμα μας διδάσκει ότι το καθετί οικοδομείται με δουλειά, αλλά τη δουλειά πρέπει να την ενώνουμε με τις γνώσεις. Για να δουλευτεί καλά το χωράφι, για να εκτρέφονται καλά τα ζώα, πρέπει να συγχωνεύεται η πείρα και οι γνώσεις. Μα δεν αρκούν μόνο αυτά, γιατί εκτός απ' αυτά χρειάζεται και η βροχή, και ο ήλιος. Για ήλιο αυτό το μήνα έχουμε ανάγκη, γιατί τα χωράφια βάρυναν από τις βροχές και χρειάζεται να τα ετοιμάσουμε για τη σπορά του καλαμποκιού. Και ο καιρός θ' ανοίξει. Να, απ' τα τώρα μου φαίνεται πως βγαίνει ο ήλιος. Ωστόσο, εμείς δεν τα περιμένουμε όλα από τον καιρό, διότι είμαστε από εκείνους τους θεληματίες και εργατικούς ανθρώπους που μπορούμε να αντιμετωπίσουμε και τις κακές καιρικές συνθήκες. Γιατί μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε; Διότι έχουμε μεγάλο θάρρος και εμπιστοσύνη στον εαυτό μας, διότι έχουμε μέσα εργασίας και είμαστε προικισμένοι με πείρα και γνώσεις. Τη γενική εμπειρία και την πραχτική της καθημερινής δουλειάς να μην τα παραβλέπουμε, γιατί αυτές έβγαλαν και την επιστήμη. Ο μεγάλος αγώνας των λαών έκανε τον Καρλ Μαρξ να βγάλει την αθάνατη θεωρία του, η οποία καθοδηγεί σήμερα τους λαούς στην επανάσταση.
Για να πάμε εμπρός, το Κόμμα μας λέει να ανταλλάσσουμε την καλή πείρα μεταξύ μας. Αυτός είναι ο λόγος που έρχονται σε σας ομάδες απ' όλες τις περιοχές της Αλβανίας να πάρουν πείρα, όπως και από δω πηγαίνουν άνθρωποι στις άλλες περιοχές της χώρας. Η πραχτική πείρα του καθενός, ενωμένη με τις γνώσεις και με την αγροτεχνική επιστήμη, κάνει να προωθείται η παραγωγή.
Η ζωή μας είναι όμορφη. Η χώρα μας προχωρεί και είναι ακατάβλητη...
Οι Αλβανοί και η εθνική ελληνική μειονότητα στην Αλβανία έχουν αγαπήσει και αγαπάνε τον ελληνικό λαό, γιατί είναι λαός τίμιος, αγαπητός και έξυπνος, που έχει αγωνιστεί για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Με τον αδερφό ελληνικό λαό εμείς έχουμε σμίξει τ' άρματα και έχουμε πολεμήσει από κοινού, στους περασμένους και στους σύγχρονους καιρούς. Ο μεγάλος ποιητής μας Ναΐμ Φράσερι, που έχει σπουδάσει στη Ζωσιμαία Σχο-λή στα Γιάννενα, έχει γράψει ένα ωραίο ποίημα για την αγάπη και τη φιλία του αλβανικού λαού με τον ελληνικό λαό. Το ποίημα αυτό είναι μεγάλο και δεν το θυμάμαι καλά να το πω κι εδώ σε σας, αλλά και μόνοι σας εσείς μπορείτε να το διαβάσετε6. Στους δύσκολους καιρούς για τον ελληνικό λαό, ο αλβανικός λαός πολέμησε από κοινού μ αυτόν. Την Ελληνική Επανάσταση του 1821 καθοδηγούμενη από τον καπετάν Αλέξανδρο Υψηλάντη, το Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τη Μπουμπουλίνα, μια ικανή και εξαίρετη γυναίκα της Ελληνικής Επανάστασης, όλοι την πρόδωσαν, αλλά οι Αλβανοί όχι. Ο τσάρος της Ρωσίας, οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι την πρόδωσαν, ενώ οι Αλβανοί με το Μάρκο Μπότσαρη, τον Τζαβέλλα από το Σούλι πολέμησαν μέχρι τέλους πλάι πλάι με τα αδέρφια Έλληνες. Η αντίσταση του Υψηλάντη και του Κολοκοτρώνη τελεσφόρησε στο Μωριά, όπου ήταν και οι πυρήνες των παλιών Αλβανών.
Αρβανίτες παινεμένοι
που ειν' ο Αλή Πασάς, καημένοι1.
Ο Αλή Πασάς, όπως ξέρετε, ήταν ένας φεουδάρχης, αλλά τα συμφέροντα του εκείνες τις στιγμές ταίριαζαν με τα συμφέροντα της Ελληνικής Επανάστασης. Όταν είχε σχηματιστεί η «Φιλική Εταιρία» ο Κολοκοτρώνης είπε: Να καλέσουμε και τον Αλή Πασά σ' αυτή την Εταιρία.
— Να τον καλέσουμε, είπε και ο Μάρκος Μπότσαρης, παρ' όλο που ο Αλή είχε σκοτώσει τους Σουλιώτες.
— Να μας βοηθήσει καλύτερα απ' έξω, είπε κάποιος άλλος. Πολλοί άλλοι από δω, από την Αλβανία, αγωνίστηκαν πλάι πλάι με
τους Έλληνες και γι' αυτούς το λαϊκό τραγούδι λέει:
Ω καράβια σεις που πλέτε σ' όποιο λιμάνι αγκυροβολείτε, στη Μπουμπουλίνα πάντε πείτε: Μαύρο μαντάτο, Μπουμπουλίνα καλή Σου σκοτώσανε τον Κιαφζεζαλή.
(Ο Κιαφζεζαλή ήταν από την Κολωνία2 και πολεμούσε από κοινού με τους Έλληνες για την απελευθέρωση από τους Τούρκους).
Και η Μπουμπουλίνα απαντάει:
Αν δεν τον είχαν σκοτώσει, άντρα θα τον είχα πάρει. Η φιλία μας με τον ελληνικό λαό είναι δεμένη με το αίμα που χύθηκε στον αγώνα για λευτεριά και ανεξαρτησία ενάντια στους κοινούς εχθρούς. Επί του παρόντος οι έλληνες κυβερνήτες δηλώνουν ότι είναι υπέρ της καλ-λιτέρευσης των σχέσεων με την Αλβανία και, στην πραγματικότητα, εμείς πάμε βελτιώνοντας αυτές τις σχέσεις. Εκείνοι είχαν βρει πάντα κατανόηση στον αλβανικό λαό και στην Αλβανική Κυβέρνηση. Με την Ελλάδα έχουμε εμπορικές και μορφωτικές ανταλλαγές. Σε λίγες μέρες θα καθιερωθεί η αεροπορική γραμμή Τίρανα - Αθήνα. Σύντομα έρχεται για δεύτερη φορά στην Αλβανία ο υπουργός Εμπορίου της Ελλάδας για την υπογραφή μιας εμπορικής συμφωνίας. Οι σχέσεις αυτές είναι πολύ ωφέλιμες για τους δυο λαούς μας, που επιθυμούν να δυναμώσουν τη φιλία, να ζήσουν σαν καλοί γείτονες. Τίποτα το κακό δεν μπορεί να έρθει από μέρους μας στην Ελλάδα και αυτό το ξέρει ο ελληνικός λαός. Το κακό στους λαούς μας μπορεί να έρθει από τους εχθρούς της λευτεριάς και της ανεξαρτησίας των λαών. Τα αισθήματα του ελληνικού λαού και του αλβανικού λαού ταυτίζονται, ο καθένας τους θέλει το καλό του άλλου, και φυσικά, ο καθένας στον τόπο του, ο καθένας στη δουλειά του. Πάνω σ' αυτές τις βάσεις εμείς επιθυμούμε να αναπτύξουμε την ειλικρινή φιλία.
Η πολιτική της Αλβανίας δεν αρέσει μόνον σ' εκείνους που μας έχουν καρφί στα μάτια τους, κι αυτό επειδή εμείς λέμε την αλήθεια, επειδή προοδεύουμε, επειδή ξέρουμε να αμυνόμαστε από τον εχθρό. «Τον φίλο να τον αγαπάς, τον εχθρό να τον μισείς», λέει ο λαός μας. Εκείνοι που έχουν επιχειρήσει να βλάψουν τα συμφέροντα του αλβανικού λαού ποτέ δεν πέτυχαν, διότι ο λαός μας ήξερε να πολεμήσει άφοβα ενάντια σε τέτοιους εχθρούς όπως οι φασίστες και ναζιστές, οι αμερικάνοι ιμπεριαλιστές και οι σοβιετικοί σοσιαλιμπεριαλιστές και άλλοι. Ο αλβανικός λαός, με επικεφαλής το Κόμμα του, έχει πάρει όλα τα μέτρα για την άμυνα της χώρας...
Θα σας μιλήσω λίγο και για την τέχνη και την κουλτούρα. Δε θέλω να σας κάνω κολακεία, αλλά η λαϊκή σας τέχνη, τα τραγούδια και οι χοροί σας, διακρίνονται για τη μουσικότητα, για τον ωραίο ρυθμό, για την κομψότητα, είναι δηλαδή, όπως λέμε, πολιτισμένη τέχνη. Σαν βγαίνουν στη σκηνή οι Δροπολίτες και οι Δροπολίτισσες, παρατηρείται αμέσως μια μεγάλη αγαλία-ση στους θεατές των θεάτρων και της σκηνής. Στον έξω κόσμο άφησαν καλές εντυπώσεις όλα τα λαϊκά μας τραγούδια και χοροί. Έχετε δει από την τηλεόραση πως όταν πήγε στην Ελλάδα το Καλλιτεχνικό μας Συγκρότημα Λαϊκών Τραγουδιών και Χορών, είχε παντού πολύ μεγάλη επιτυχία. Ο λαός και οι ελληνικές αρχές υποδέχτηκαν με καλή θέληση και ενθουσιασμό το Κρατικό Συγκρότημα Λαϊκών Τραγουδιών και Χορών της Αλβανίας, σε όλους άρεσαν πολύ τα τραγούδια μας και οι χοροί, καθώς και οι εθνικές μας ενδυμασίες, για τα οποία ποιητές, συγγραφείς και καλλιτέχνες έγραψαν με ζεστασιά στις εφημερίδες και τα περιοδικά της Ελλάδας. Κάποιος δημοσιογράφος Αθηναίος έγραψε για το χαρακτηριστικό των χορευτών μας, για εκείνες τις ιδιότητες που έχουν υπογραμμίσει συχνά οι ξένοι: « Όταν χο-ρεύουν οι Αλβανοί είναι ελαφροί σαν πούπουλα, αλλά η γης σειέται κάτω από τα πόδια τους». Παντού όπου έχουν πάει τα κορίτσια και τα αγόρια μας είχαν μεγάλη επιτυχία. Έχουν δώσει συναυλίες και στη Γιουγκοσλαβία, στη Γαλλία, στη Σουηδία και αλλού και άφησαν πολύ καλές εντυπώσεις. Με τη δεξιοσύνη στην εκτέλεση των χορών και τραγουδιών έδειξαν στους λαούς αυτών των χορών ότι ο σοσιαλισμός αναπτύσσει σε υψηλό επίπεδο την κουλτούρα και τη θαυμάσια τέχνη του λαού.
Σας συγχαίρω εσάς, Δροπολίτες, για τη διαφύλαξη και την ανάπτυξη των τραγουδιών και των χορών σας, για τις όμορφες ενδυμασίες σας. Να τα φυλάσσετε αυτά γιατί είναι πολύτιμα όχι μόνο για σας, αλλά για όλη τη σοσιαλιστική Αλβανία. Διατηρήστε τη λαογραφία σας, συγκεντρώστε τη και γράψτε τη ελληνικά, μάλιστα να μεταφραστεί και αλβανικά. Έχουμε μειονοτικούς που μπορεί να βοηθήσουν πολύ σ' αυτή την κατεύθυνση, όπως ο Πάνος Τσούκας, τα γραπτά του οποίου μου αρέσουν πολύ, αλλά είναι και άλλοι που μπορούν να γράψουν. Τέτοιοι είναι προπαντός πολλοί από τους δασκάλους της μειονότητας, τους οποίους παρακαλώ να συγκεντρώσουν τις παραδόσεις, τα τραγούδια, τα παραμύθια του λαού της Δρόπολης, να τα γράψουν, γιατί αυτά είναι ένας θησαυρός για όλο το λαό μας. Να γράψουν αυτοί την ιστορία του ηρωικού και αγωνιστή λαού, που εργάστηκε, ενέργησε και έζησε σε αδερφωσύνη με τον αλβανικό λαό. Τις αθλιότητες και τα δεινά που τράβηξε στο παρελθόν πρέπει να τα ξέρουν και τα μικρά παιδιά μας που ζουν σήμερα ευτυχισμένα στο σοσιαλισμό. Να μη ξεχνιούνται αυτά που υποφέρα-νε οι προγονοί μας, αλλά να εκτιμηθεί το έργο τους. Όταν η νέα γενιά βλέπει τα αγαθά του σοσιαλισμού, και αν δεν της πούνε για τα περασμένα, αυτή δε μπορεί να μάθει για το πώς έζησαν, πώς πάλεψαν και πώς υπόφεραν οι προγονοί της. Γι αυτό εμείς πρέπει να λέμε στη νέα γενιά και τα καλά των προγόνων, κατά πρώτο λόγο, αλλά και τα δεινοπαθήματα αυτών των παππούδων και γιαγιάδων, των πατεράδων και των μανάδων.
Μου είπαν ότι οι έλληνες ποιητές και συγγραφείς που επισκέφτηκαν τη χώρα μας, μίλησαν τίμια όταν γύρισαν στην Ελλάδα και έχουν γράψει ειλικρινά για την πραγματικότητα στη χώρα μας. Έγραψαν ότι ήταν κακώς πληροφορημένοι για την κατάσταση της μειονότητας στην Αλβανία, και ότι για τη ζωή των μειονοτικών μας ψευδολόγησαν μόνο μερικοί κακοί άνθρωποι.
Εκείνοι είναι τίμιοι άνθρωποι, γι" αυτό είπαν την αλήθεια, αλλά υπάρχουν και μερικοί άλλοι που αν και Αλβανοί, δεν ανησυχούν για τη χώρα τους. Δε μιλώ εδώ για μερικούς που πήγαν στην ξενιτιά πριν από πολλά χρόνια, ούτε για τους μπαλλίστες τα σκυλιά που τους δώσαμε ξύλο γερό, αλλά μιλάω για ορισμένους μετανάστες που ξέχασαν τελείως την πατρίδα...
Γράψτε στα προσφιλή σας πρόσωπα για την πραγματικότητα και τα καλά που έχετε εδώ, για την όμορφη ζωή που κάνετε εδώ, για να χαρούν κι αυτοί και για να διαλυθεί κάποια ομίχλη από το μυαλό κανενός, γιατί υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να διαδώσουν ομίχλη στις γραμμές των αλβανών
μεταναστών, γι' αυτό γράψτε στους δικούς σας για την αλήθεια έτσι όπως έχει αυτή εδώ, για να ευχαριστηθούν.
Ωχ! Λυπάμαι που βραχήκατε1.
Είχα και κάτι άλλο να πω. Η επιθυμία μου είναι τη Δρόπολη και όλους αυτούς τους λόφους εδώ πάνω, στα ριζά του βουνού, να τα ιδώ αναδασωμένα με άγρια και οπωροφόρα δέντρα. Εδώ πρέπει να γίνει δάσος μονάτο.
Αγαπητοί αδερφοί και αδερφές,
Εξ ονόματος της Κεντρικής Επιτροπής σας εύχομαι και πάλι εγκάρδια όλα τα καλά. Να αγαπάτε ολόψυχα το Κόμμα, επειδή αυτό μας έβγαλε στο φως και θα μας φέρει ακόμα μεγαλύτερα καλά. Το Κόμμα είναι που μας μαθαίνει και μας εξοπλίζει για να έχουμε την Αβλανία πάντα ελεύθερη, να κάνουμε και τα βουνά όμορφα σαν τους κάμπους, να έχουμε γεμάτα τα αμπάρια, να μεγαλώνουν τα παιδιά μας γερά κι ευτυχισμένα. Όταν δουλεύεις με ιδρώτα στη σοσιαλιστική κοινωνία και δημιουργείς την αφθονία, κανένα κακό δε θα βρει την αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους. Γι' αυτή την αγάπη, γι αυτή την ενότητα, στηριζόμενοι στο μαρξισμό - λενινισμό, αγωνίζονται το Κόμμα και ο λαός.
Να ζήσει το Κόμμα!
Να ζήσει ο λαός!
Να ζήσετε εσείς, αγαπητές αδερφές και αδέρφια, πιονέρισσες και πιονέροι της Κάτω και Πάνω Δρόπολης. Μα πώς να μην ιδρώνουμε εμείς για την όμορφη ζωή αυτών εδώ των μικρών παιδιών! Αυτά είναι τα ωραιότερα λουλούδια μας.
Να ζήσουν όλοι οι πατριώτες μειονοτικοί που εργάζονται παντού σ' όλη την Αλβανία!
Να στείλουμε σ' αυτούς εγκάρδιους χαιρετισμούς από δω απ' τη Γρά-ψη.
.
1, 2, 3,4,5. Τα υπογραμμισμένα ο σύντροφος Ενβέρ Χότζα τα είπε ελληνικά.
6 Πρόκειται για το ποίημα «Ο αληθής πόθος των Σκυπετάρων», γραμμένο στα ελληνικά και δημοσιευμένο αλβανικά για πρώτη φορά το 1912. Μ' αυτό το ποίημα με πολιτική και πατριωτική έμπνευση, ο αλβανός εθνικός ποιητής, Ναΐμ Φράσερι, εκφράζει τα πραγματικά αισθήματα της ειλικρινούς φιλίας που ο αλβανικός λαός έτρεφε προς τους γειτονικούς λαούς και προσπαθεί να ζωντανέψει σ' αυτούς το πνεύμα της συνεννόησης και της φιλίας ανάμεσα τους. Στο ποίημα αυτό, μεταξύ άλλων, γράφει: «Θέλωμεν να διαγώμεν μεθ' όλων των γειτόνων, Με Σλαύους και με ' Ελληνας εν πλήρει ομονοίαν. Εν πλήρει αδελφότητι, εν τάξει κι εν ειρήνη, Αλλ' έκαστος να σέβη-ται το δίκαιον "του άλλου».
7. Ο σύντροφος Ενβέρ Χότζα τα είπε ελληνικά.
8. Περιοχή στη Νότια Αλβανία.
9. Η μεγάλη παλλαϊκή συγκέντρωση έγινε σε ανοιχτό χώρο και έβρεχε ασταμάτητα

ΣΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟΛΥΤΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑΣ
22 ΜΑΡΤΗ 1978
Από το λόγο στη συνάντηση με στελέχη των γεωργικών συνεταιρισμών των Βρυσερών και της Γράψης'.
Ο πατριωτισμός του λαού της περιοχής της Δρόπολης είναι μεγάλος, είναι σοσιαλιστικός πατριωτισμός. Σωστά τα είπε ένας σύντροφος στη συγκέντρωση στελεχών που έγινε προ ολίγων ημερών» στο Αργυρόκαστρο, στην οποία ήμουν κι εγώ, ότι ο σωβινισμός στις" σχέσεις μεταξύ του πληθυσμού της μειονότητας και του αλβανικού πληθυσμού, έχει εξαλειφθεί από καιρό. Επιδοκίμασα την κρίση του αυτή και είπα ότι σε μας ποτέ δε θα υπάρξει ούτε ελληνικός σωβινισμός, ούτε αλβανικός σωβινισμός. Δεν υπάρχει λόγος η Δρό-πολη να είναι διαφορετικά από το Αργυρόκαστρο, την Αυλώνα, τη Σκόντρα. Έφυγαν εκείνοι οι καιροί που ο ίδιος ο αλβανικός λαός καταπιεζόταν από το φεουδαρχισμό, από το σατράπη Αχμέτ Ζώγου, από τους μπέηδες και τους αγάδες, που καταπίεζαν και το μειονοτικό πληθυσμό.
Τα θερμά λόγια εκείνων που μίλησαν σ' αυτή τη συνάντηση εκφράζουν κάλλιστα τα αισθήματα του ηρωικού λαού της μειονότητας, η καρδιά του οποίου πάλλει στον ίδιο ρυθμό που πάλλει και η καρδιά όλου του λαού μας. Αλβανοί και μειονοτικοί είμαστε ένα και αχώριστοι. Τα δικαιώματα που η μειονότητα απολαμβάνει στη Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας, βάνω το χέρι στη φωτιά και εκφράζω τη σιγουριά ότι δεν τα απολαμβάνει καμιά άλλη μειονότητα σε οποιοδήποτε άλλο κράτος του κόσμου. Στον κόσμο δεν υπάρχουν πια άλλες χώρες πραγματικά σοσιαλιστικές, που να εφαρμόζουν μια λενινιστική πολιτική προς τις εθνικές μειονότητες. Για δημαγωγία τα αστικά και ρεβιζιονιστικά συντάγματα διακηρύσσουν την ισότητα των δικαιωμάτων των εθνικών μειονοτήτων, αλλά η αλήθεια είναι ότι
πραγματική ισότητα δεν υπάρχει. Μόνο στην Αλβανία, όπου εφαρμόζεται με συνέπεια ο μαρξισμός - λενινισμός, είναι απόλυτα εξασφαλισμένα τα ίσα δικαιώματα της μειονότητας με το υπόλοιπο μέρος του λαού.
Εθνικές μειονότητες υπάρχουν και στη Γιουγκοσλαβία, στη Ρουμανία, στην Ουγγαρία και αλλού, αλλά και τότε που οι χώρες αυτές θεωρούνταν σοσιαλιστικές, τα δικαιώματα των εθνικών μειονοτήτων ήταν διακηρυγμένα μόνο τυπικά, στο χαρτί. Στη Σοβιετική Ένωση, όπου οι ρεβιζιονιστές κατάστρεψαν το σοσιαλιστικό καθεστώς, λένε ότι οικοδομούν δήθεν τον κομμουνισμό. Μα τι κομμουνισμός είναι αυτός, όταν αναντίρρητα στοιχεία μαρτυρούν ότι οι χρουστσιοφικοί έστρεψαν προς τα πίσω τη Σοβιετική Ένωση, τη μετατρέψανε σε φυλακή λαών και αποκατάστησαν εκεί τον καπιταλισμό. Εμείς ποτέ δε θα πάμε προς τα πίσω, θα δυναμώσουμε καλά το σοσιαλισμό στη χώρα μας. Και ο σοσιαλισμός δυναμώνει, οι μάζες αναπτύσσονται πολιτικά, ιδεολογικά, ηθικά, όταν συνεχίζεται η πορεία της ανόδου και της διάδοσης της κουλτούρας, της ολόπλευρης ανάπτυξης της οικονομίας, της αδιάκοπης ανόδου της ευημερίας από το ένα στάδιο στο άλλο κλπ., κλπ. Μετέπειτα, σε μια πιο προχωρημένη φάση, η κοινωνία μας θα περάσει στον κομμουνισμό. Το φθάσιμο στον κομμουνισμό εξαρτάται από μας, αλλά εξαρτάται και από τις εξωτερικές συνθήκες, από τις διεθνείς περιστάσεις, από την επαναστατική κατάσταση των άλλων λαών.
Δε σας μιλάω διεξοδικά για τη Γιουγκοσλαβία, όπου ο Αλβανοί που ζουν στα εδάφη τους έχουν γεννηθεί και έχουν σκοτωθεί απηνώς. Εκεί, ακόμα και σήμερα στις μέρες μας βρέθηκαν «δημοκρατικά» μέσα και μέθοδοι για να σιχτιρίσουν τους Κοσοβάρους, να τους σκορπίσουν σ' όλες τις άκρες της Γιουγκοσλαβίας και να τους διώξουν στην Τουρκία και αλλού, μακριά από τα εδάφη τους. Οι Κοσοβάροι έχουν μεταναστεύσει σε όλη την Ευρώπη. Σε τέτοιες περιστάσεις άδικα είναι να μιλάς για ισότητα στα δικαιώματα που αυτοί έχουν δήθεν με τις άλλες εθνότητες.
Στην Αλβανία βρίσκει πλέρια εφαρμογή ο προλεταριακός διεθνισμός και εφαρμόζονται απόλυτα τα δικαιώματα της μειονότητας. Με βάση το Σύ-νταγμα της Λαϊκής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αλβανίας, στις εθνικές μειονότητες εξασφαλίζεται η ανάπτυξη της κουλτούρας και των λαϊκών παραδόσεων, η χρησιμοποίηση της γλώσσας τους και η διδασκαλία της στο σχολείο, η ίση ανάπτυξη σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. Κάθε ενέργεια που παραβιάζει τα δικαιώματα της μειονότητας τιμωρείται με νόμο.
Στη Δρόπολη, από τον γραμματέα της κομματικής οργάνωσης, τα μέλη του κομματικού γραφείου, τον πρόεδρο του συνεταιρισμού, τον πρόεδρο και τα μέλη του λαϊκού συμβουλίου και ως τους γιατρούς, μαμές και δασκάλους, είναι μειονοτικοί. Προχθές διάβαζα στον Τύπο ότι στη Γιουγκοσλαβία θα γίνει η σύσκεψη της Επιτροπής της Αυτόνομης Περιοχής της Κοσόβας, όπου θα εκλεγούν τα διευθυντικά όργανα και οι αντιπρόσωποι για τη 12η Συν-διάσκεψη της Ένωσης Κομμουνιστών της Κοσόβας. Την έκθεση στη σύσκεψη του Προεδρείου της Επιτροπής για την Περιοχή της Κοσόβας, που
«προέδρευε» κάποιος Αλβανός, την έδωσε ο Πετάρ Γιακσίτς, ερχόμενος από τη Σερβία, ενώ την έκθεση για τροποποιήσεις στο καταστατικό και για τα στελέχη την έδωσε ο Βογισλάβ Πόποβιτς, από τη Σερβία κι αυτός. Αυτό πάει να πεί: Εσύ, Αλβανέ, κάτσε αυτού στ' αβγά σου και μην κρίνεις!...
Είχα ένα θείο, που τον έλεγαν Υσέν Χότζα και ήταν δήμαρχος στο Αργυρόκαστρο. Όταν ήρθαν τα ελληνικά στρατεύματα1 εγώ ήμουν μικρός, αλλά θυμάμαι που ερχόταν στο θείο ο Γιαννάκη Σκράπη και πολλοί άλλοι και του έλεγαν: μουλά Υσέν, κρατήσου σαν δήμαρχος, μη φοβάσαι, έχεις εμάς και δε θα αφήσουμε να πάθεις τίποτα το κακό. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε Κόμμα και οι άνθρωποι ήταν χωρισμένοι σε χριστιανούς και μουσουλμάνους, αλλά τα αισθήματα των ελλήνων μειονοτικών, των χριστιανών και μουσουλμάνων ήταν τόσο παστρικά και τόσο καλοπροαίρετα, που δεν έσπασε η ενότητα της μειονότητας με το λαό του Αργυροκάστρου. Τίποτα το κακό δε συνέβηκε και δεν υπήρξαν μειονοτικοί να πούνε: Στάσου, ορέ, γιατί μας ήρθε ο αδερφός μας από τα σύνορα. Τι δείχνει αυτό; Δείχνει ότι τα καθαρά αισθήματα των καλών ανθρώπων του λαού δεν αλλάζουν ούτε σε καλούς και ούτε σε κακούς καιρούς, αυτοί νιώθουν την προσέγγιση, γιατί όποιος έχει καλή καρδιά δε θέλει το κακό του άλλου. Αντίθετα, όποιος είναι κακός, θέλει το κακό του άλλου, γιατί θέλει να επικρατεί πάνω σ' αυτόν.
Κάθε λαός δε θέλει να δυναστεύει άλλον λαό, ούτε θέλει να δυναστεύεται, αλλά έχει επιθυμία να ζει σε φιλία με τους άλλους.
Τα βάσανα και τα δεινά μάς έκαμαν να βγάλουμε διδάγματα και να είμαστε πάντα έτοιμοι για την άμυνα μας. Πρέπει να ξέρουμε να οργανώσουμε την άμυνα και την οικονομία μας συνάμα. Την άμυνα και την οικονομία να τα κατανοούμε και τα δυο πολιτικά και ιδεολογικά. Στα συμφέροντα, στους πόθους και στα αισθήματα της μειονότητας δεν υπάρχει σε μας ούτε στο ελάχιστο καμιά διαφορά με αυτά του όλου αλβανικού λαού. Αυτή τη μεγάλη πραγματικότητα που δημιουργήσαμε, θα συνεχίσουμε να την προασπίζουμε από κοινού Αλβανοί και μειονοτικοί.
Το δυνάμωμα οικονομικά και πολιτικά της Λαϊκής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αλβανίας, το κράτημα, από μέρους της, ψηλά της σημαίας του μαρξισμού - λενινισμού, έχουν ανεβάσει το κύρος μας στον κόσμο. Δε γινόμαστε αλαζόνες από τις επιτυχίες που είχαμε, αλλά με την ενθάρρυνση απ' αυτές τις επιτυχίες, είναι χρέος μας, με όσες δυνατότητες έχουμε, να βοηθήσουμε και τους φίλους μας, και τους επαναστατικούς λαούς. Είναι ακριβώς η αντίληψη της σωστής πολιτικής του Κόμματος, η πολιτική και ιδεολογική αντίληψη της καινούργιας πιο προχωρημένης μορφής της κολλεχτι-βοποίησης της γεωργίας, όπως είναι ο Συνεταιρισμός Ανώτερου Τύπου της Γράψης, που έφεραν αυτές τις επιτυχίες που είχατε και εσείς εδώ.
Ο αλβανικός λαός έκανε μεγάλες θυσίες για τη λευτεριά του ελληνικούλαού στον καιρό του πολέμου. Εσείς ξέρετε ότι η πατρίδα μας, υπερασπίζοντας τους έλληνες παρτιζάνους και γινόμενη μετόπισθεν τους, διέτρεξε κίνδυνο από τις δυνάμεις του Εγγλέζου Σκόμπυ, παρ' όλα αυτά δέχτηκε να κάνει θυσίες υπέρ του ελληνικού λαού.
Εμείς ποτέ δε θέλαμε το κακό της Ελλάδας, γι" αυτό το λόγο έχουμε πει και στους κυβερνήτες της ότι κακό δε θα τους έρθει από μας. Εγώ και όλοι οι σύντροφοι έχουμε πεποίθηση ότι και ο ελληνικός λαός ποτέ δεν θέλει το κακό μας, γιατί είναι λαός φιλελεύθερος όπως ο δικός μας λαός.
Με τους κυβερνήτες της Αθήνας έχουμε ανταλλάξει ανοιχτά τις γνώμες μας, εκείνοι αναγνωρίζουν τις θέσεις μας και ξέρουν από ποια ιδεολογία καθοδηγούμαστε εμείς. Τις θέσεις μας στο χώρο της εξωτερικής πολιτικής αυτοί τις επιδοκιμάζουν. Εμείς φρονούμε ότι δεν υπάρχει λόγος να αναμιγνύονται στις υποθέσεις της Κύπρου ούτε οι Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ούτε η Σοβιετική Ένωση. Αυτές οι δύο μεγάλες δυνάμεις πρέπει να αφήσουν τον ελληνικό λαό και τον τουρκικό λαό αυτού του νησιού να τα βρούνε μόνοι τους ο ένας με τον άλλο. Αυτή τη σωστή άποψη μας την επιδοκιμάζουν η ελληνική, η κυπριακή και η τουρκική κυβέρνηση. Ποιοι ήταν αυτοί που μπερδέψανε τις κοινότητες, ελληνική και τουρκική, στο νησί της Κύπρου; Οι ιμπεριαλιστές τις μπερδέψανε. Και τώρα οι αμερικάνοι ιμπεριαλιστές και οι σοβιετικοί σοσιαλιμπεριαλιστές για τα συμφέροντα τους, ασκούν πιέσεις επί της Ελλάδας και επιδιώκουν να τη βάλουν σε έριδες με την Τουρκία, διότι ο καθένας ζητάει να επικρατήσει στη Μεσόγειο.
Οι υπερδυνάμεις προσπαθούν να εξασφαλίσουν η καθεμιά ξέχωρα για τον εαυτό τους τη Μεσόγειο, χωρίς καν να σκέφτονται για τα συμφέροντα του ελληνικού λαού και των άλλων λαών αυτής της λεκάνης. Όταν αυτές βλέπουν ότι η ελληνική κυβέρνηση αντιστέκεται στις σκευωρίες τους, για να ασκήσουν πίεση, γυρίζουν φύλλο προς την τουρκική κυβέρνηση ή αντίστροφα. Γνωρίζοντας αυτή τη βρώμικη ενέργεια αυτών των δύο υπερδυνάμεων, εμείς λέμε ότι αυτές είναι οι κυριότεροι εχθροί των λαών, γι' αυτό οι λαοί πρέπει ν' ανοίξουν τα μάτια τους...
Τελειώνοντας το λόγο μου εκφράζω τη βεβαιότητα ότι εσείς θα εκπληρώσετε με επιτυχία όλα τα πατριωτικά, οικονομικά, οργανωτικά καθήκοντα που σας ανάθεσε το Κόμμα. Σας υπόσχομαι ότι σαν γυρίσω στα Τίρανα θα μιλήσω στους συντρόφους του Πολιτικού Γραφείου και της Κεντρικής Επιτροπής για όλα αυτά που είδα στο Αργυρόκαστρο και σ' αυτόν εδώ το Συνε-ταιρισμό Ανώτερου Τύπου.
Σας λέγω ειλικρινά, ότι οι εντυπώσεις μου για σας είναι πολύ καλές. Από καιρό είχα μια ιδιαίτερη αγάπη για τους μειονοτικούς, αλλά αυτά που είδα και έζησα σήμερα που κανένας δεν κουνήθηκε από τη θέση, όσο κι αν έβρεχε συνεχώς, δε θα τα ξεχάσω ποτέ.
Καλή δουλειά και επιτυχίες!
Καλή αντάμωση, αγαπητοί σύντροφοι και συντρόφισσες!
1. Ο σύντροφος Ενβέρ Χότζα είχε αυτή τη συνάντηση μετά τη μεγάλη συγκέντρωση του λαού της περιοχής της Δρόπολης.
2.Το 1912 - 1916 τα ελληνικά στρατεύματα κατέλαβαν τις νότιες περιοχές της Αλβανίας.

ΑΥΛΩΝΑ, ΣΑΒΒΑΤΟ 1 ΑΠΡΙΛΗ 1978
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΑΠΑΝΤΑΕΙ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΜΟΥ ΣΤΗ ΓΡΑΨΗ
Χθες έμαθα πως στις 28 Μάρτη το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, δημοσίευσε μια ανακοίνωση της ελληνικής κυβέρνησης με τίτλο: «Η δήλωση του Ενβέρ Χότζα έγινε δεχτή με ιδιαίτερη ικανοποίηση», σχετικά με το λόγο που εκφώνησα στους Δροπολίτες στη Γράψη στις 22 Μάρτη.
Η ανακοίνωση υπογραμμίζει ότι η ελληνική κυβέρνηση δέχτηκε με ιδιαίτερη ικανοποίηση τη δήλωση μου για την ανάπτυξη της φιλίας και της συνεργασίας με το λαό της Ελλάδας, καθώς και για τις θερμές συμβουλές προς την ελληνική μειονότητα που ζει στο αλβανικό έδαφος για τη διαφύλαξη της γλώσσας, των παραδόσεων και του φολκλόρ. Η ανακοίνωση λέει ότι αυτή η δήλωση ανταποκρίνεται στη σταθερή πολιτική της Ελλάδας για την ανάπτυξη των σχέσεων φιλίας και καλής γειτονίας με την Αλβανία.
Η εκτίμηση της ελληνικής κυβέρνησης, που μετέδωσε το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων είναι μια άλλη απόδειξη που δείχνει πως η ορθή μαρξιστική - λενινιστική στάση μας προς τους αδελφούς έλληνες μειονοτικούς που, πλάι - πλάι με τα αδέλφια τους Αλβανούς, αγωνίζονται για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και της νέας τους ζωής, καθώς και η βαθιά και ανοιχτή πολιτική μας αρχών προς τους γείτονες, έχουν απήχηση και βρίσκουν υποστήριξη όχι μόνον στους λαούς και στις προοδευτικές δυνάμεις, μα και σε κείνες τις κυβερνήσεις και κυβερνητικούς παράγοντες που επιθυμούν την καλή γειτονία και εμμένουν στην αρχή της μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις του άλλου.

ΤΕΤΑΡΤΗ 8 ΝΟΕΜΒΡΗ 1978
Ο ΑΛΒΑΝΙΚΟΣ ΛΑΟΣ ΕΠΙΘΥΜΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΑ ΕΙΛΙΚΡΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ
Συναντήθηκα με τους εκλογείς της εκλογικής περιφέρειας Αριθ. 209 των Τιράνων. Στους παρευρισκόμενους μίλησα με την ευκαιρία αυτή για τα μεγάλα βήματα που έκανε η χώρα μας σ' όλα τα πεδία της ζωής και για τις λαμπρές προοπτικές που ανοίγουν στον αλβανικό λαό στη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Στάθηκα και σε μερικά ζητήματα της διεθνούς κατάστασης καθώς και στις σχέσεις της χώρας μας με τις γειτονικές χώρες.
Σχετικά με τις σχέσεις της Λαϊκής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αλβανίας και του αλβανικού λαού με την Ελλάδα και τον ελληνικό λαό, ο σύντροφος Ενβέρ Χότζα στην ομιλία Του λέει:
Με την Ελλάδα έχουμε φιλικές σχέσεις. Με τον ελληνικό λαό πάντα επιθυμούσαμε και επιθυμούμε να ζούμε σε καλή γειτονία. Η σημερινή ελληνική κυβέρνηση απάντησε στην επιθυμία μας ώστε στα σύνορα-των δύο χωρών να υπάρχει ησυχία. Αυτή η ρεαλιστική στάση τους είναι καλή. Αναπτύσσονται ικανοποιητικά οι σχέσεις στο πεδίο του εμπορίου και της κουλτούρας. Εμείς είμαστε πρόθυμοι να βαδίσουμε σ' αυτόν το δρόμο, που είναι για το καλό των δύο λαών μας και επιθυμούμε να είμαστε πάντα ειλικρινείς φίλοι μεταξύ μας. Ο αλβανικός λαός διαπιστώνει ότι και ο ελληνικός λαός είναι υπέρ αυτής της φιλίας.

Συνέχεια...